Κρίση Χρέους στην Ευρωζώνη

Αντιμετώπιση της χρηματοπιστωτικής κρίσης και της οικονομικής στασιμότητας στην ΕΕ και την Ευρωζώνη:
Εξελίξεις και τρέχουσα συζήτηση για το Μέλλον της ΟΝΕ

Γενικό Πλαίσιο

Η οικονομική κρίση που έπληξε την Ευρώπη από το δεύτερο εξάμηνο του 2008 και έπειτα, χαρακτηρίζεται ως η πιο σοβαρή που γνώρισε η Ήπειρος κατά τη μεταπολεμική περίοδο, με ιδιαίτερα αρνητικές επιπτώσεις στις οικονομίες των ευρωπαϊκών χωρών.

Παρά το γεγονός ότι ο συστημικός χαρακτήρας της κρίσης και οι διαστάσεις που μπορούσε να λάβει δεν έγιναν αντιληπτοί εξαρχής, η ΕΕ έκανε, σε σχετικά σύντομο χρονικό διάστημα, πολλά και σημαντικά βήματα για να διορθώσει εγγενείς αδυναμίες της αρχιτεκτονικής της Ευρωζώνης, κινούμενη προς την κατεύθυνση της περαιτέρω ενίσχυσης της δημοσιονομικής πειθαρχίας.

Οι πλέον σημαντικές εξελίξεις αφορούν:

Α. Σύσταση Μηχανισμών Χρηματοδότησης για τα κ-μ της Ευρωζώνης

Αφού το πρώτο πρόγραμμα της Ελλάδας χρηματοδοτήθηκε με διμερή δάνεια των κρατών-μελών της Ευρωζώνης, ακολούθως συστάθηκαν, σταδιακά, χρηματοδοτικοί μηχανισμοί με τη συνεισφορά των κ-μ της Ευρωζώνης (εγγυήσεις) για παροχή οικονομικής βοήθειας (δανειοδότηση υπό όρους) σε χώρες που αντιμετώπιζαν πιστοληπτικά προβλήματα στις αγορές: για την Ευρωζώνη ο EFSF (European Financial Stability Facility) και για τα υπόλοιπα κ-μ ο EFSM (European Financial Stability Mechanism), μέσω του Κανονισμού περί στήριξης του Ισοζυγίου Πληρωμών.

Συνοπτικά, ο EFSM παρείχε προσωρινή χρηματοδοτική συνδρομή σε κ-μ εκτός Ευρωζώνης με τη μορφή δανείων ή πιστώσεων που συγκεντρώνονταν από τις κεφαλαιαγορές και ο EFSF εξέδιδε ομόλογα ή άλλα χρεόγραφα στις αγορές, για να αντλήσει κεφάλαια για χορήγηση δανείων σε κ-μ της Ευρωζώνης.

Ο EFSF χρηματοδοτεί το δεύτερο πρόγραμμα οικονομικής προσαρμογής της Ελλάδας, καθώς και το ιρλανδικό και το πορτογαλικό πρόγραμμα, από κοινού με το ΔΝΤ.

Ακολούθως, τον Φεβρουάριο 2012 ιδρύθηκε ο μόνιμος μηχανισμός ESM (European Stability Mechanism), ο οποίος αντικατέστησε, για τα εφεξής προγράμματα, τον EFSF τον Ιούλιο 2013.

Τόσο το ισπανικό όσο και το ιρλανδικό πρόγραμμα ολοκληρώθηκαν τον Ιανουάριο 2014, ενώ η Πορτογαλία εξήλθε του προγράμματος προσαρμογής τον Μάιο 2014.Σε πρόγραμμα ευρίσκεται και η Κύπρος, από τον Μάρτιο 2013.

Β. Ρόλος της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας

Καθοριστική υπήρξε η συμβολή της ΕΚΤ στην αντιμετώπιση της κρίσης ήδη τον Ιούλιο του 2012, όταν ο Πρόεδρος Mario Draghi καθησύχασε τις αγορές δηλώνοντας ότι «θα πράξει οτιδήποτε χρειασθεί ώστε να διαφυλαχθεί το ευρώ». Πρόκειται για το πρόγραμμα OMT (Outright Monetary Transactions), το οποίο προσδιορίσθηκε τον Δεκέμβριο 2012 και προβλέπει απεριόριστες αγορές κρατικών ομολόγων ενός συγκεκριμένου κ-μ εκ μέρους της ΕΚΤ, με αντάλλαγμα πρόγραμμα προσαρμογής με δυνατότητα συμμετοχής και του ΔΝΤ.

Περαιτέρω, τον Σεπτέμβριο 2014, η ΕΚΤ μείωσε τα επιτόκια της στο ιστορικό χαμηλό του 0,05%, ενώ μειώθηκε στο 0,3% το επιτόκιο διευκόλυνσης οριακής χρηματοδότησης και στο -0,20% το επιτόκιο καταθέσεων, προκειμένου να ωθηθούν οι τράπεζες στη διοχέτευση κεφαλαίων στην πραγματική οικονομία.

Επιπλέον, λόγω των παρατεινόμενων αδυναμιών και στασιμότητας των ευρωπαϊκών οικονομιών, η Ευρ. Κεντρική Τράπεζα εφαρμόζει από τα τέλη του 2014 προγράμματα ενίσχυσης της ρευστότητας στην πραγματική οικονομία, ύψους €400 δις με τρία σκέλη: α) μακροπρόθεσμη χρηματοδότηση (TLTROs-Targeted Long-Term Refinancing Operations) προς τις τράπεζες προκειμένου αυτές, με τη σειρά τους, να παράσχουν ρευστότητα προς τις επιχειρήσεις, β) αγορές τιτλοποιημένων δανείων (Asset Backed Securities) και γ) αγορές καλυμμένων ομολόγων.

Η ΕΚΤ προχώρησε, εξάλλου, τον Ιανουάριο 2015 στην ανακοίνωση μέτρων ευρείας ποσοτικής χαλάρωσης (Quantitative Easing-QE) με την εξαγγελία αγοράς κρατικών ομολόγων των κ-μ της Ευρωζώνης (στη δευτερογενή αγορά), η οποία ξεκίνησε το Μάρτιο 2015. Τούτο έχει οδηγήσει στη μείωση του κόστους δανεισμού των κ-μ της Ευρωζώνης, κάτι που εκτιμάται ότι θα συμβάλει ακολούθως στην τόνωση της ανάπτυξης και την αντιμετώπιση του αποπληθωρισμού. Το πρόγραμμα θα έχει διάρκεια, τουλάχιστον, μέχρι το Σεπτέμβριο του 2016 και θα αφορά αγορές €60 δις το μήνα (συνολικό ύψος €1080 δις) και περιλαμβάνει τα εξής:1) μηνιαίο όριο στην αγορά ομολόγων, έως 33% της συνολικής ονομαστικής αξίας των τίτλων κάθε κ-μ που είναι αντικείμενο διαπραγμάτευσης στη δευτερογενή αγορά, 2) περιορισμός κινδύνου ζημιών ΕΚΤ στο 20% (το υπόλοιπο 80% θα βαρύνει την κεντρική τράπεζα του κάθε κ-μ), 3) προς στιγμήν εξαίρεση Ελλάδας, Κύπρου «μέχρι την επιτυχή ολοκλήρωση της αξιολόγησης».

Γ. Εμβάθυνση ΟΝΕ

Η εμβάθυνση της ΟΝΕ περιλαμβάνει, στη πρώτη φάση, τέσσερις άξονες:

1. Οικοδόμηση της Τραπεζικής Ένωσης, η οποία έχει αντικείμενο την ανάθεση της εποπτείας και της εξυγίανσης-εκκαθάρισης των τραπεζών της Ευρωζώνης σε ευρωπαϊκούς Μηχανισμούς, που θα υποστηρίζονται από κοινό Ταμείο που χρηματοδοτούν οι ίδιες οι Τράπεζες.

Επίσης, έχει συμφωνηθεί ένα κοινό κανονιστικό πλαίσιο για τη λειτουργία των τραπεζών στην ΕΕ των 28 (single rule book). Κατά περιόδους, με την ευθύνη της ΕΚΤ, διεξάγονται δοκιμές αντοχής (stress tests) και ποιοτικoί έλεγχοι ενεργητικού (AQRs) για τις 130 συστημικές τράπεζες της Ευρωζώνης. Τέτοια άσκηση διεξήχθη το 2014 και περιέλαβε 4 ελληνικές συστημικές τράπεζες.

Μετά ταύτα, έχουν τεθεί σε λειτουργία, διαδοχικά, ο μηχανισμός εποπτείας, Νοέμβριο 2014, και ο μηχανισμός εξυγίανσης την 1.1.2015, αρχίζει δε η μεταβατική περίοδος πλήρους κεφαλαιοποίησης και «κοινοτικοποίησης» του Ταμείου Εξυγίανσης. Εντούτοις, παραμένουν περιθώρια για την ολοκλήρωση της τραπεζικής Ένωσης και δη μέσω της θέσπισης κοινής εγγύησης των καταθέσεων και ευρωπαϊκού μηχανισμού έκτακτης ανάγκης για τη διάσωση των τραπεζών που θα υποστηρίζεται από τα κ-μ.

2. Δημοσιονομική βιωσιμότητα (με απειλή κυρώσεων για κ-μ Ευρωζώνης) όσον αφορά εθνικούς προϋπολογισμούς και εκ των προτέρων συντονισμός των δημοσιονομικών και μακροοικονομικών πολιτικών των κ-μ (δέσμη των έξι νομοθετικών πράξεων-Six pack, δέσμη των δύο νομοθετικών πράξεων-Two pack, καθώς και Συνθήκη για τη Σταθερότητα, τον Συντονισμό και τη Διακυβέρνηση, γνωστή και ως «Δημοσιονομικό Σύμφωνο»-TSCG), τα οποία ήδη εφαρμόζονται.

3. Ενισχυμένος συντονισμός της οικονομικής πολιτικής, ιδίως της Ευρωζώνης, στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου, με μικρά βήματα όσον αφορά στην ανάδειξη και της κοινωνικής διάστασης της ΟΝΕ.

4. Διασφάλιση δημοκρατικής νομιμοποίησης και λογοδοσίας, ιδίως με πρόβλεψη της συμμετοχής Ευρωπαϊκού και Εθνικών Κοινοβουλίων στη διαδικασία του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου.

Στην παρούσα φάση, σε συνέχεια των Συμπερασμάτων του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου Δεκεμβρίου 2014, στο άτυπο Ευρ. Συμβούλιο Φεβρουαρίου 2015 ο Πρόεδρος της Επιτροπής υπέβαλε «αναλυτικό σημείωμα» σχετικά με την μέχρι τώρα πορεία εμβάθυνσης της ΟΝΕ και τα επόμενα βήματα «προς μία καλύτερη οικονομική διακυβέρνηση στην ΟΝΕ». Στο έγγραφο τονίζεται ότι απαιτούνται «συγκεκριμένοι μηχανισμοί για ισχυρότερο συντονισμό των οικονομικών πολιτικών, σύγκλιση και αλληλεγγύη». Ο Πρόεδρος Juncker αποφεύγει να αναφερθεί σε ρηξικέλευθες προτάσεις προκατόχου του M. Barroso και τ. Προέδρου ΕΣ H. van Rompuy, οι οποίοι σε κείμενα του 2012 (Blueprint, Roadmap towards a genuine EMU) πρόβαλαν ιδέες περί δημιουργίας Ταμείου Απόσβεσης Χρέους και θέσπισης ευρωομολόγων, καθώς και επόμενων βημάτων προς τη δημοσιονομική, οικονομική και, τέλος, πολιτική ένωση.

Ο Πρόεδρος Juncker έχει κληθεί να υποβάλει (σε συνεργασία με Προέδρους Euro-Summit, Eurogroup και ΕΚΤ) σχετική έκθεση στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, τον Ιούνιο 2015. Από τις μέχρι τώρα συζητήσεις, έμφαση δίδεται, μεταξύ άλλων, στην ενίσχυση της «εθνικής κυριότητας» των μεταρρυθμίσεων, στην κοινωνική διάσταση της ΟΝΕ καθώς και στην ενίσχυση της δημοκρατικής νομιμοποίησης και λογοδοσίας στο πλαίσιο της ΟΝΕ.

Δ. Ενισχυμένος Οικονομικός Συντονισμός και Διακυβέρνηση

Το «Ευρωπαϊκό Εξάμηνο» (European Semester) εγκαινιάστηκε το 2011. Αφορά στην ενισχυμένη κεντρική και από κοινού εποπτεία όλων των εταίρων επί των πολιτικών των 28 κ-μ και της οικονομικής κατάστασης της Ευρωζώνης συνολικά, με αυξημένη αλληλεξάρτηση τριών αυτοτελών εποπτικών διαδικασιών (διαρθρωτικής, δημοσιονομικής και μακροοικονομικής). Δυνατότητα επιβολής κυρώσεων (έτι αυστηρότερων για τα κράτη της Ευρωζώνης) υφίσταται επί παραβιάσεων μόνον στο δημοσιονομικό και μακροοικονομικό τομέα. Ειδικότερα:

α) O συντονισμός των διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων βασίζεται αποκλειστικά σε κατευθυντήριες γραμμές και συστάσεις από πλευράς ΕΕ για την εφαρμογή της ευρωπαϊκής στρατηγικής για την ανάπτυξη και την απασχόληση (Στρατηγική «Ευρώπη 2020»). Η ενδιάμεση αναθεώρηση της Στρατηγικής αναμένεται να ολοκληρωθεί στο εαρινό ΕΣ του 2015.

β) Ο συντονισμός της δημοσιονομικής πολιτικής έχει ως βάση το νομικά δεσμευτικό Σύμφωνο Σταθερότητας και Ανάπτυξης (SGP-1997), όπως αναθεωρήθηκε την περίοδο 2011-2013 με τη δέσμη έξι νομοθετικών πράξεων (six pack, ήτοι ενίσχυση δημοσιονομικής εποπτείας) και τη δέσμη των «δύο νομοθετικών πράξεων» (two pack, ήτοι εποπτεία εθνικών προϋπολογισμών των κ-μ της Ευρωζώνης από την Επιτροπή, καθώς και ειδικές διατάξεις για χώρες με σοβαρά οικονομικά προβλήματα). Στην ενίσχυση, μεταξύ άλλων, της δημοσιονομικής πειθαρχίας στην Ευρωζώνη αποσκοπεί και η διεθνής Συνθήκη για το Συντονισμό, τη Σταθερότητα και τη Διακυβέρνηση (TSCG-«fiscal compact»), η οποία υπεγράφη 2.3.2012 από 25 κ-μ της ΕΕ (πλην Βρετανίας, Τσεχίας, Κροατίας) και τέθηκε σε ισχύ την 1.1.2013. Στις σημαντικότερες πρόνοιές της, οι οποίες πρέπει να ενσωματωθούν στο δίκαιο της ΕΕ εντός 5ετίας από τη θέση της σε ισχύ, συγκαταλέγονται ο κανόνας περί ισοσκελισμένου προϋπολογισμού και ο μηχανισμός αυτόματης διόρθωσης.

γ) Ο μακρο-οικονομικός συντονισμός, εισήχθη μόλις στις 13.12.2011, με τη θέση σε ισχύ του six pack, εισφέροντας το στοιχείο της πολυμερούς εποπτείας για την αποτροπή των μακροοικονομικών ανισορροπιών στην ΕΕ (macroeconomic imbalances procedures-MIPs).

Το Ευρωπαϊκό Εξάμηνο ολοκληρώνεται κάθε Ιούνιο με τη διατύπωση, από την Επιτροπή, των Ειδικών ανά Χώρα Συστάσεων (Country-Specific Recommendations) προς τα κ-μ, τις οποίες ακολούθως εγκρίνει το ΕΣ και υιοθετεί το Συμβούλιο ECOFIN αρχές Ιουλίου.

Κατά το 4ο Ευρωπαϊκό Εξάμηνο (επί Ελληνικής Προεδρίας), χρησιμοποιήθηκαν, για πρώτη φορά, κοινωνικοί και εργασιακοί δείκτες σχετιζόμενοι με την κοινωνική διάσταση της Ευρωζώνης, προς το σκοπό της «καλύτερης κατανόησης» της κοινωνικής κατάστασης.

Η Ελλάδα, όπως κάθε χώρα σε πρόγραμμα προσαρμογής, δεν μετέχει του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου, υποβάλλει, ωστόσο, ετησίως το δικό της Εθνικό Πρόγραμμα Μεταρρύθμισης (National Reform Programme).

Ε. Ανάπτυξη και Απασχόληση

Ήδη από το 2012, η έμφαση δίνεται εκτός από τη δημοσιονομική προσαρμογή και στην τόνωση της ανάπτυξης και απασχόλησης στην ΕΕ, ως αναγκαίου στοιχείου για την αντιμετώπιση της ύφεσης στις οικονομίες της ΕΕ, ειδικότερα του Νότου, και την έξοδο από την κρίση.

Πλην της Στρατηγικής «Ευρώπη 2020», εφαρμόζεται από τον Ιούνιο 2012 και το (πολιτικού χαρακτήρα)Σύμφωνο για την Ανάπτυξη και την Απασχόληση (Compact for Growth and Jobs), με ειδικές δράσεις για την εμβάθυνση της Ενιαίας Αγοράς (24 συγκεκριμένες προτάσεις μέσω των Πράξεων Ι και ΙΙ), την ανάσχεση της ανεργίας (ιδίως των νέων- πρωτοβουλία «Εγγύηση για τη Νεολαία» - που έχει προικοδοτηθεί με ποσό συνολικά € 6-8 δις, με διάθεση στην Ελλάδα μέχρι στιγμής € 340 εκ, περιλαμβανομένης της συμβολής του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου) και τη βιώσιμη ανάπτυξη.

Έμφαση δίνεται και στην ανάγκη εξασφάλισης μακροπρόθεσμης χρηματοδότησης (long term financing) της πραγματικής οικονομίας (μεγάλα έργα υποδομών, ΜμΕ), μέσω και εναλλακτικών πηγών, εκτός του στενού χρηματοπιστωτικού συστήματος και με την περαιτέρω δραστηριοποίηση της Ευρ. Τράπεζας Επενδύσεων (ΕΤΕπ-EIB).

Περαιτέρω, τον Νοέμβριο 2014, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή πρότεινε ένα νέο επενδυτικό σχέδιο για την Ευρώπη (γνωστό και ως Σχέδιο “Juncker”), το οποίο προβλέπει την δημιουργία ενός Ευρωπαϊκού Ταμείου Στρατηγικών Επενδύσεων, με σκοπό την τόνωση των επενδύσεων, την βελτίωση της ανταγωνιστικότητας και την στήριξη της μακροπρόθεσμης οικονομικής ανάπτυξης στην ΕΕ. Το εν λόγω Σχέδιο, το οποίο έλαβε την στήριξη του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου του Δεκεμβρίου 2014, αποσκοπεί στην κινητοποίηση τουλάχιστον 315 δις. Ευρώ σε ιδιωτικές και δημόσιες επενδύσεις σε διάστημα τριών ετών. Προτείνονται ειδικότερα τρείς πυλώνες:

α) η δημιουργία ενός Ταμείου Στρατηγικών Επενδύσεων EFSI που θα προικοδοτηθεί αρχικά με 8 δις, από το προϋπολογισμό της ΕΕ, γεγονός που θα επιτρέψει τη χορήγηση εγγυήσεων της τάξης των 16 δις, καθώς και με ποσό 5 δις από την ΕΤΕπ (σύνολο 21 δις).

β) το Σχέδιο βασίζεται στον εντοπισμό ώριμων μεγάλων έργων, κατά προτίμηση διευρωπαϊκού ή διακρατικού ενδιαφέροντος, με δυνατότητα υλοποίησης εντός τριών (3) ετών και τα οποία μπορεί να τύχουν του ενδιαφέροντος ιδιωτών επενδυτών.

γ) Επίσης, βασίζεται στη δημιουργία ευνοϊκού περιβάλλοντος για τις επενδύσεις, δηλ τη δημιουργία ενός ευνοϊκού κανονιστικού πλαισίου που θα περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, την απλοποίηση της κοινοτικής νομοθεσίας, καθώς και τη σταδιακή δημιουργία ευρωπαϊκής ένωσης κεφαλαιαγορών.

Η διαδικασία θέσπισης του νομοθετικού πλαισίου της ΕΕ, όσον αφορά στο νέο Ταμείο, αναμένεται να ολοκληρωθεί έως τον Ιούνιο 2015