Κληρονομικά δικαιώματα Ελλήνων ομογενών και περιουσίες των ευαγών ιδρυμάτων (βακουφίων) της ελληνικής μειονότητας

Η υφαρπαγή, με διάφορους τρόπους, εκατοντάδων ατομικών περιουσιών Ελλήνων μειονοτικών (τόσο αυτών που ήταν Τούρκοι πολίτες όσο, και κυρίως, των εγκατεστημένων στην Τουρκία Ελλήνων πολιτών) ήταν το άμεσο επακόλουθο των γεγονότων των ετών 1955 και 1964, με συνέπειες που φθάνουν έως τη σημερινή εποχή.

Οι Έλληνες πολίτες, απόγονοι ομογενών από την Πόλη, την Ίμβρο ή την Τένεδο που για διάφορους νομικούς λόγους δεν απέκτησαν ή δεν διατηρούν πλέον την τουρκική ιθαγένεια, αντιμετωπίζουν περιορισμούς των κληρονομικών τους δικαιωμάτων στις περιουσίες των προγόνων τους στην Τουρκία. Ακόμη και μετά  από ατομικές προσφυγές τους στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (Ε.Δ.Δ.Α.) στο Στρασβούργο για την αναγνώριση του δικαιώματός τους στην κληρονομική διαδοχή, καθώς και από εκκλήσεις της Ε.Ε. στο πλαίσιο των ενταξιακών διαπραγματεύσεων της Τουρκίας, οι εν λόγω Έλληνες πολίτες κληρονομούν μεν την ακίνητη περιουσία των προγόνων τους, ωστόσο υποχρεούνται να την εκποιήσουν εντός ενός έτους από την κτήση της δια κληρονομικής διαδοχής.

Η τουρκική Διοίκηση, με συγκεκριμένες μεθοδεύσεις, αυθαίρετες ή κατ’ επίφαση νόμιμες, οικειοποιήθηκε και συνεχίζει να οικειοποιείται τις περιουσίες των ευαγών ιδρυμάτων (Κοινοτήτων ή Ιερών Ναών) της ελληνικής μειονότητας. Ειδικότερα:

Από τη δεκαετία του ’60 και μέχρι πρόσφατα, η τουρκική Γενική Διεύθυνση Βακουφίων, με διοικητικές πράξεις στερουμένων νομικού ερείσματος, χαρακτήρισε ως «κατειλημμένα» (mazbut) ένα μεγάλο αριθμό κοινοτικών ιδρυμάτων και, καταλαμβάνοντάς τα, διαχειριζόταν το σύνολο των περιουσιών τους. Επίσης, το τουρκικό κράτος δεν αναγνώρισε την, από το 1936 και μετά, κτήση ακινήτων, με αγορά ή δωρεά, από τα ιδρύματα αυτά ή τα ακίνητα που δεν συμπεριελήφθησαν στη Δήλωση εκάστου βακουφίου που τους ζητήθηκε το 1936. Τα ακίνητα αυτά περιήρχοντο στο Τουρκικό Δημόσιο. Το 1974 δε, το Ανώτατο Ακυρωτικό Δικαστήριο της Τουρκίας, με απόφασή του, νομιμοποίησε τη διοικητική αυτή πρακτική.

Για την περίπτωση των ακινήτων που αποκτήθηκαν μετά το 1936, σημειώνεται η απόφαση, του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (2007), η οποία δικαίωσε τη Μεγάλη του Γένους Σχολή, επιδικάζοντάς της αποζημίωση για ακίνητο που, ενώ της ανήκε, είχε δημευθεί από το κράτος.

Από το 2008, στο πλαίσιο της αναγκαίας για τα υποψήφια κράτη προσαρμογής της νομοθεσίας τους σχετικά με τα ατομικά δικαιώματα, η Τουρκία τροποποίησε μερικώς τον παλαιό βακουφικό νόμο του 1936 με τον νόμο 5737. Ο τουρκικός βακουφικός νόμος 5737 του 2008 φάνηκε να εισάγει μια σημαντική μεταρρύθμιση προς τη διευθέτηση των τότε εκκρεμών ζητημάτων των περιουσιών, καθώς ήταν το νομοθέτημα που για πρώτη φορά προέβλεψε την επιστροφή δημευμένων περιουσιών στα βακούφια από τα οποία είχαν κατασχεθεί. Ωστόσο ο νόμος επέτρεπε μόνον την επιστροφή ακινήτων που είχαν δηλωθεί από τα βακούφια το 1936 και μόνον εφόσον αυτά παρέμεναν στην κατοχή τους παρά τη δήμευσή τους από το τουρκικό κράτος, αποκλείοντας όσα αποκτήθηκαν μεταγενέστερα. Ο νόμος επέτρεψε, επίσης, στις μη-μουσουλμανικές μειονότητες να εκπροσωπούνται στη Γενική Δ/νσηΒακουφίων (ΓΔΒ), ωστόσο από έναν μόνον εκπρόσωπο για όλες. Επίσης προέβλεπε ότι οι διαχειριστικές επιτροπές των βακουφίων θα αναδεικνύονται από τα μέλη των κοινοτήτων με εκλογές, καθώς και ότι οι διαχειριστικές επιτροπές θα διέθεταν δικαίωμα διαχείρισης (όχι όμως και κυριότητας) της ακίνητης περιουσίας των βακουφίων. Μέχρι τον Μάρτιο του 2010 είχαν κατατεθεί αιτήσεις για την επιστροφή 1.410 ακινήτων. Η ΓΔΒ συμφώνησε να επιστρέψει 96 μόνον ακίνητα (68 ακίνητα σε 11 Ελληνορθόδοξα βακούφια). Η Ελλάδα και οι εταίροι της στην Ε.Ε. δεν παρέλειψαν να τονίσουν τις ελλείψεις και την ανάγκη επιπρόσθετων νομοθετικών ή διοικητικών παρεμβάσεων, για την επίλυση και εκείνων των ζητημάτων για τα οποία δεν υπήρξε πρόνοια.

Με νεότερη τροποποίηση του βακουφικού νόμου, τον Αύγουστο 2011, και την προσθήκη σχετικού μεταβατικού άρθρου, διευρύνθηκε η δυνατότητα επιστροφής περιουσιών ή αποζημίωσης για τις υφαρπαγείσες περιουσίες των ομογενειακών ιδρυμάτων. Ωστόσω, από το πεδίο εφαρμογής του νόμου αυτούεξαιρέθηκαν εκ νέου τα 17 κατειλημμένα (mazbut) βακούφια, αυτά, δηλαδή, των οποίων η διοίκηση έχει περιέλθει στο τουρκικό κράτος. Πάντως, ακόμη και μετά την εφαρμογή του νέου πλαισίου, διαπιστώνεται ότι ικανοποιήθηκε περίπου το 23% των αιτημάτων για επιστροφή περιουσιών, ενώ το 70% των αιτήσεων απορρίφθηκε ως απαράδεκτο.

Ο περιορισμός των περιουσιακών δικαιωμάτων των μειονοτήτων στην Τουρκία καταγράφεται και στην τελευταία Έκθεση (2022) της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για τη χώρα, όπου αναφέρεται ότι εκκρεμούν πολλές αξιώσεις είτε ενώπιον τουρκικών δικαστηρίων είτε ενώπιον του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου * ενώ, παράλληλα, στην αντίστοιχη Έκθεση Προόδου (2016)  της χώρας, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή καλεί την τουρκική κυβέρνηση να συνεχίσει το διάλογο με τις μειονότητες για την εξεύρεση λύσεων στα εν λόγω ζητήματα. Επίσης, λόγω των μη ικανοποιητικών αποτελεσμάτων από την εφαρμογή του βακουφικού νόμου, παρά τις διαδοχικές τροποποιήσεις του, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή τηνκαλεί να θεσπίσει νέο νομικό πλαίσιο, με διευρυμένο πεδίο εφαρμογής.

Επιπλέον λόγος περιορισμού της άσκησης των περιουσιακών δικαιωμάτων των βακουφίων δημιουργήθηκε μετά την αυθαίρετη κατάργηση των εκλογικών κανονισμών για τα διοικητικά τους συμβούλια το 2013 και την εκ του λόγου αυτού αντικειμενική αδυναμία διενέργειας αρχαιρεσιών για την ανάδειξη νέων διοικήσεων για μία δεκαετία. Τελικώς, κατόπιν έγκρισης νέου κανονιστικού πλαισίου το 2022 πραγματοποιήθηκαν εκλογές στα περισσότερα βακούφια στα τέλη του 2022, με ορισμένα προβλήματα σε συγκεκριμένες περιπτώσεις. Εκκρεμεί, ωστόσο, η έγκριση των εκλογικών κανονισμών για την ανάδειξη νέων διοικητικών συμβουλίων σε ορισμένη κατηγορία σημαντικών ομογενειακών ευαγών ιδρυμάτων (νοσοκομειακά), καθώς αυθαιρέτως επελέγη η οδός της διάκρισης ανά κατηγορία ιδρύματος ως προς την ψήφιση της σχετικής εκλογικής νομοθεσίας και την συνακόλουθη διενέργεια αρχαιρεσιών.

* European Commission, 2022 Progress Report on Turkey, Section 2, Chapter 23, page 40.