Πολιτική ΕΕ σε θέματα Μετανάστευσης και Ασύλου
I. Νέο Σύμφωνο Μετανάστευσης και Ασύλου
Στη συνέχεια πολυετών διαπραγματεύσεων, υιοθετήθηκε, τον Μάιο του 2024, το νέο Σύμφωνο για τη Μετανάστευση και το Άσυλο.
Το Σύμφωνο αποτελείται από τα εξής 5 νομοθετήματα:
α) Κανονισμός (2024/1356) για τον έλεγχο διαλογής υπηκόων τρίτων χωρών στα εξωτερικά σύνορα,
β) Κανονισμός (2024/1348) για τις Διαδικασίες Ασύλου,
γ) Κανονισμός (2024/1351) για τη Διαχείριση της Μετανάστευσης και του Ασύλου (αντικαθιστά τον ισχύοντα «Δουβλίνο ΙΙΙ»),
δ) Κανονισμός (2024/1359) για την Αντιμετώπιση Καταστάσεων Κρίσης,
ε) Κανονισμός (2024/1358) για το σύστημα δακτυλοσκόπησης Eurodac.
Υιοθετήθηκαν, επίσης, τρεις προτάσεις νομοθετημάτων από τη δέσμη ασύλου του 2016 που είχε προτείνει η προηγούμενη Ευρωπαϊκή Επιτροπή: α) αναθεωρημένη Οδηγία για τις Συνθήκες Υποδοχής (2024/1346), β) Κανονισμός για τις Προϋποθέσεις Αναγνώρισης (2024/1347), γ) Κανονισμός (2024/1350) για ένα Ενωσιακό Πλαίσιο Επανεγκατάστασης.
Επίσης, υιοθετήθηκε ξεχωριστό νομοθέτημα για τη συνοριακή διαδικασία επιστροφής (Κανονισμός 2024/1349 για τη διαδικασία επιστροφής στα σύνορα).
Η ισχύς των νομοθετημάτων του νέου Συμφώνου αναμένεται να αρχίσει δύο έτη μετά τη δημοσίευσή τους στην Επίσημη Εφημερίδα της ΕΕ, η οποία έλαβε χώρα στις 22 Μαΐου 2024.
Το νέο Σύμφωνο Μετανάστευσης και Ασύλου προσβλέπει σε ενισχυμένη συνεργασία με τις τρίτες χώρες προέλευσης, διέλευσης και φιλοξενίας μεταναστών και προσφύγων, χρησιμοποιώντας όλα τα μέσα πολιτικής και αναθέτοντας στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή συντονιστικό ρόλο. Προβλέπει την ενεργοποίηση μηχανισμού αλληλεγγύης σε περιπτώσεις μεταναστευτικής πίεσης, ενώ για πρώτη φορά σε θεσμικό κείμενο της Ένωσης υιοθετείται ορισμός της εργαλειοποίησης του μεταναστευτικού.
II. Έλεγχος ευρωπαϊκών εξωτερικών συνόρων
Ο αποτελεσματικός έλεγχος των εξωτερικών χερσαίων και θαλάσσιων συνόρων παραμένει βασικό διακύβευμα για την ΕΕ.
Όπως επιβεβαιώθηκε κατά το έκτακτο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο του Φεβρουαρίου 2023, η ΕΕ παραμένει αποφασισμένη να διασφαλίσει τον αποτελεσματικό έλεγχο των εξωτερικών χερσαίων και θαλάσσιων συνόρων της. Στα συμπεράσματα του Συμβουλίου καταγράφονται οι εξής ειδικότερες δράσεις, στις οποίες συμφώνησαν οι ηγέτες των κρατών-μελών:
α) πλήρης στήριξη προς τον Frontex σε σχέση με την εκπλήρωση του βασικού καθήκοντός του, το οποίο είναι να υποστηρίζει τα κράτη-μέλη στην προστασία των εξωτερικών τους συνόρων, την καταπολέμηση του διασυνοριακού εγκλήματος και την επιτάχυνση των επιστροφών,
β) έναρξη λειτουργίας, το συντομότερο δυνατόν, του συστήματος εισόδου/εξόδου (EES) και του Ευρωπαϊκού Συστήματος Πληροφοριών και Αδειοδότησης Ταξιδιού (ETIAS),
γ) ταχεία ολοκλήρωση των διαπραγματεύσεων για τις νέες και τις αναθεωρημένες συμφωνίες περί καθεστώτος μεταξύ της Ε.E. και τρίτων χωρών σε σχέση με την ανάπτυξη του Frontex και στο πλαίσιο των προσπαθειών ενίσχυσης της συνεργασίας στους τομείς της διαχείρισης των συνόρων και της μετανάστευσης,
δ) χρηματοδότηση από την Ευρ. Επιτροπή μέτρων που συμβάλλουν άμεσα στον έλεγχο των εξωτερικών συνόρων της ΕΕ, όπως τα πιλοτικά έργα διαχείρισης των συνόρων, καθώς και στην ενίσχυση του ελέγχου των συνόρων σε χώρες, από τις οποίες διέρχονται οι βασικές μεταναστευτικές διαδρομές προς την Ε.Ε.,
ε) άμεση κινητοποίηση από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή σημαντικών ενωσιακών κονδυλίων και μέσων για τη στήριξη των κρατών-μελών στο πλαίσιο της ενίσχυσης των ικανοτήτων και των υποδομών προστασίας των συνόρων τους, αλλά και των μέσων επιτήρησης, συμπεριλαμβανομένης της εναέριας επιτήρησης, καθώς και οριστικοποίηση της ευρωπαϊκής στρατηγικής για την ολοκληρωμένη διαχείριση των συνόρων,
στ) αναγνώριση των ιδιαιτεροτήτων των θαλάσσιων συνόρων, μεταξύ άλλων όσον αφορά την προστασία ανθρώπινων ζωών, καθώς και αναγνώριση της ανάγκης για ενισχυμένη συνεργασία όσον αφορά τις δραστηριότητες έρευνας και διάσωσης.
III. Εξωτερική διάσταση ευρωπαϊκής μεταναστευτικής πολιτικής
Το νέο Σύμφωνο Μετανάστευσης και Ασύλου προσβλέπει σε ενισχυμένη συνεργασία με τις τρίτες χώρες προέλευσης, διέλευσης και φιλοξενίας μεταναστών και προσφύγων, χρησιμοποιώντας όλα τα μέσα πολιτικής και αναθέτοντας στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή συντονιστικό ρόλο.
Φιλοδοξία της ΕΕ είναι η δημιουργία αμοιβαία επωφελών εταιρικών σχέσεων με επιλεγμένες τρίτες χώρες σε όλες τις μεταναστευτικές οδούς, οι οποίες μέσα από ποικίλες δράσεις στο πεδίο του μεταναστευτικού, αλλά και της οικονομίας, θα έχουν ως στόχο την καταπολέμηση των γενεσιουργών αιτιών της μετανάστευσης και της αναγκαστικής εκτόπισης (αστάθεια, κλιματική αλλαγή, δημογραφικές προκλήσεις κλπ.), την καταπολέμηση της διακίνησης ανθρώπων, την αποτελεσματική διαχείριση των συνόρων, την προστασία των ατόμων που χρήζουν διεθνούς προστασίας, την ενίσχυση των τοπικών κοινοτήτων, τη νόμιμη μετανάστευση, την επιστροφή, επανεισδοχή και επανένταξη, συμπεριλαμβανομένης της οικοδόμησης δυνατοτήτων.
Τούτο επιβεβαιώθηκε και από την Πρόεδρο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής von der Leyen στην ομιλία της «State of the Union» στις 13 Σεπτεμβρίου 2023 στο Στρασβούργο, η οποία στην ενότητα «Global, migration and security» αναφέρθηκε εκ νέου στην εξωτερική διάσταση της ευρωπαϊκής μεταναστευτικής πολιτικής.
Η πρόσφατη συμφωνία με την Τυνησία αποτελεί ένα παράδειγμα, το οποίο η ΕΕ θα ήθελε να ακολουθήσει και με άλλες τρίτες χώρες. Η ΕΕ και η Τυνησία συμφώνησαν να εργαστούν από κοινού για μια συνολική εταιρική σχέση. Το σχετικό μνημόνιο συνεργασίας υπεγράφη την 16η Ιουλίου 2023 στην Τύνιδα, κατά τη διάρκεια επίσκεψης της Προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής από κοινού με τους Πρωθυπουργούς της Ιταλίας και της Ολλανδίας, και δίνει έμφαση στην καταπολέμηση της παράνομης διακίνησης και εμπορίας ανθρώπων, τις επιστροφές, την καταπολέμηση των γενεσιουργών αιτιών της μετανάστευσης (μέσω της ανάπτυξης μη προνομιούχων περιοχών της Τυνησίας) και την προώθηση της νόμιμης μετανάστευσης, συμπεριλαμβανομένης της προσέλκυσης ταλέντων για ανάπτυξη δεξιοτήτων.
Παράλληλα, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει συνάψει «Status Agreements» για την ανάπτυξη δυνάμεων του Frontex με τη Μολδαβία, την Αλβανία, τη Σερβία, το Μαυροβούνιο και τη Βόρεια Μακεδονία.
IV. Επιστροφές
Η ΕΕ έχει συνάψει 18 Συμφωνίες Επανεισδοχής με τρίτες χώρες, ενώ υπάρχει και μια σειρά πρακτικών διακανονισμών. Οι επιδόσεις στις αναγκαστικές επιστροφές είναι πανευρωπαϊκά χαμηλές.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε στις 24 Ιανουαρίου 2023 έγγραφο πολιτικής, με το οποίο προτείνει μια επιχειρησιακή στρατηγική για τις επιστροφές, με στόχο την ενίσχυση της αποτελεσματικότητάς τους. Μεταξύ άλλων, προτείνεται η οργάνωση κοινών επιχειρήσεων επιστροφής, η επιτάχυνση των διαδικασιών, η παροχή συμβουλευτικής συνδρομής για την επανένταξη κλπ. Βασική αρχή της στρατηγικής είναι ότι οι επιστροφές αποτελούν κοινή ευθύνη (“shared responsibility”) των ευρωπαϊκών θεσμών και των κρατών-μελών.
V. Εργαλειοποίηση μεταναστευτικών ροών ως υβριδικής απειλής
Η προώθηση μεταναστών στα εξωτερικά σύνορα της ΕΕ με στόχο την αποσταθεροποίηση της τελευταίας και των κρατών-μελών, συνιστά υβριδική απειλή.
Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατέθεσε τον Δεκέμβριο 2021, την πρόταση αναθεώρησης του Κώδικα Συνόρων Σένγκεν, η οποία δίνει τη δυνατότητα ακόμη και για κλείσιμο ή περιορισμό των συνοριακών περασμάτων σε περίπτωση εργαλειοποίησης. Ο Κανονισμός υιοθετήθηκε στις 24 Μαΐου 2024.
Επιπλέον, μεταξύ των νομοθετημάτων του νέου Συμφώνου Μετανάστευσης και Ασύλου είναι και ο Κανονισμός για την αντιμετώπιση καταστάσεων κρίσης και ανωτέρας βίας στο πεδίο της μετανάστευσης και του ασύλου (βλ. και ανωτέρω λήμμα Ι). Στο πλαίσιο αυτό, ορίζονται καταρχάς οι έκτακτες περιστάσεις που δικαιολογούν την υιοθέτηση ειδικών μέτρων όπως: α) η μαζική άφιξη υπηκόων τρίτων χωρών ή ανιθαγενών σε ευρωπαϊκό έδαφος, β) η εργαλειοποίηση της μετανάστευσης, δηλαδή η ενθάρρυνση ή διευκόλυνση ροών στα εξωτερικά σύνορα από τρίτη χώρα ή εχθρικό μη κρατικό δρώντα με στόχο την αποσταθεροποίηση της ΕΕ ή των κρατών-μελών, γ) κατάσταση ανωτέρας βίας (π.χ. πανδημία, φυσικές καταστροφές).
VI. Νόμιμη μετανάστευση
Στις 9 Φεβρουαρίου 2022 υπεγράφη μεταξύ Ελλάδας και Μπανγκλαντές Μνημόνιο Κατανόησης για τη Μετανάστευση και την Κινητικότητα. Το Μνημόνιο Κατανόησης, το οποίο κυρώθηκε με τις διατάξεις του Ν. 4959/2022, στοχεύει αφενός στην κάλυψη των αναγκών της ελληνικής αγοράς εργασίας σε προσωρινό εργατικό δυναμικό με βάση τις ρυθμίσεις της ελληνικής νομοθεσίας για την εποχική και την προσωρινή εργασία, αφετέρου στη βελτίωση της συνεργασίας των δύο χωρών στο ζήτημα των επιστροφών.
Στις 22 Νοεμβρίου 2022 υπεγράφη μεταξύ Ελλάδας και Αιγύπτου συμφωνία για την απασχόληση εποχικών εργαζομένων στον αγροτικό τομέα (προβλέπει μετάκληση 5.000 εργατών γης). Η συμφωνία κυρώθηκε στις 13 Ιανουαρίου 2023 από την Ολομέλεια της Βουλής.
Σημειώνεται ότι ήδη από το 1984 υπάρχει διμερές συμβατικό πλαίσιο για τη μετάκληση αλιεργατών από Αίγυπτο.
Δήλωση Προθέσεων για τη Μετανάστευση και την Κινητικότητα υπεγράφη μεταξύ Ελλάδος και Ινδίας. Συναφής Δήλωση Προθέσεων έχει υπογραφεί και με το Πακιστάν.