Οι υπηρεσίες του Υπουργείου Εξωτερικών στην Αθήνα στεγάζονται σε επτά, συνολικά, κτήρια που βρίσκονται ανάμεσα στις οδούς Ακαδημίας - Βασιλίσσης Σοφίας - Πανεπιστημίου - Κριεζώτου και Ζαλοκώστα.
Το κεντρικό κτήριο του Υπουργείου, όπου στεγάζεται το Γραφείο του Υπουργού, βρίσκεται στη συμβολή της οδού Βασιλίσσης Σοφίας 5 (πρώην οδός Κηφισίας) με την οδό Ζαλοκώστα.
Το κτήριο αυτό ονομάζεται και Μέγαρο του Ανδρέα Συγγρού, γιατί υπήρξε η κύρια κατοικία του. Βρίσκεται απέναντι από τη βορεινή πλευρά της Βουλής των Ελλήνων η οποία εγκαταστάθηκε στο κτήριο των Ανακτόρων του Όθωνα από το έτος 1935.1
Η αρχιτέκτων Νικολία Ιωαννίδου, Διδάκτωρ Ιστορίας της Αρχιτεκτονικής, συνέταξε το 1996 μία σύντομη ιστορική τεκμηρίωση που φυλάσσεται στο Αρχείο της Τεχνικής Διεύθυνσης του Υπουργείου Εξωτερικών. Από το έργο αυτό, σταχυολογούνται τα παρακάτω στοιχεία:
Το κτήριο
Το κεντρικό κτήριο του Υπουργείου, όπως ήδη αναφέρθηκε, βρίσκεται στην συμβολή της οδού Βασιλίσσης Σοφίας 5 (πρώην οδός Κηφισίας) με την οδό Ζαλοκώστα1.
To κτήριο κηρύχθηκε ως έργο Τέχνης που χρειάζεται ειδική κρατική προστασία από το Υπουργείο Πολιτισμού σε εφαρμογή της Υπουργικής Απόφασης 13179 / 971 / 19-4-1976 (ΦΕΚ 612 / 30-4-1976).
Το Μέγαρο κληροδότησε στο Υπουργείο Εξωτερικών, η αποκλειστική κληρονόμος της ακίνητης περιουσίας του Α. Συγγρού, σύζυγός του Ιφιγένεια Μαυροκορδάτου - Συγγρού, σύμφωνα με την από 31/5/1921 μυστική διαθήκη της, η οποία δημοσιεύτηκε από το Πρωτοδικείο Αθηνών στις 21/6/1921. Απόσπασμά της αναφέρει χαρακτηριστικά: "Η υποφαινομένη Ιφιγένεια Α. Συγγρού κληροδοτώ την εν Αθήναις επί της οδού Κηφισίας και ήδη Κωνσταντίνου του διαδόχου κειμένην οικίαν μου, εν ή μονίμως κατοικώ μεθ' όλης της περιοχής της και των εν αυτώ οικοδομημάτων της εις το Ελληνικόν Δημόσιον, ίνα χρησιμεύη διαρκώς ως κατάστημα του Υπουργείου Εξωτερικών".
Αντίγραφο της διαθήκης της Ιφιγένειας Α. Συγγρού, ευγενώς μας παραχωρήθηκε από το Γεωπονικό 'Ιδρυμα Μελετών Ανδρέα Συγγρού. Τη μυστική διαθήκη Ιφιγένειας Συγγρού έγραψε μετά από εντολή της με το χέρι ο δικηγόρος της Θρ. Αγγελόπουλος και δημοσιεύτηκε από το Πρωτοδικείο Αθηνών στις 21 / 6 / 1921. Μετά τον θάνατο του Ανδρέα Συγγρού, η σύζυγός του, δεδομένου ότι ο ίδιος δεν είχε παιδιά, αναφέρει στη διαθήκη της (η ίδια είχε έναν γιο από άλλο γάμο): " Εν Αθήναις σήμερον τη 31 Μαΐου 1921, ημέραν Δευτέραν και εν τη αυτόθι επί της οδού Κηφισίας και ήδη Κωνσταντίνου του Διαδόχου κειμένη οικία μου, εν ή κατοικώ, η υποφαινομένη Ιφιγένεια Α. Συγγρού, διατίθημι τα της περιουσίας μου μετά τον θάνατόν μου ως εξής. Εγκαθιστώ κληρονόμον μου, τον προσφιλή υιόν μου Αλέξανδρον Αντωνιάδη, εις όν καταλείπω πάσαν την κατά τον θάνατόν μου ευρεθησομένην περιουσίαν μου, πλην των δια της παρούσης προς άλλους κληροδοτουμένων αντικειμένων αυτής κληροδοτώ την εν Αθήναις επί της οδού Κηφισίας και ήδη Κωνσταντίνου του διαδόχου κειμένην οικίαν μου εν ή μονίμως κατοικώ μεθ' όλης της περιοχής της και των εν αυτώ οικοδομημάτων της εις το Ελληνικόν Δημόσιον, ίνα χρησιμεύη διαρκώς ως κατάστημα του Υπουργείου Εξωτερικών. Kληροδοτώ την μεταξύ Κηφισίας και Αμαρουσίου γνωστήν έπαυλήν μου Ανάβρυτα μεθ' όλης της περιοχής αυτής, μεθ' όλων των εν αυτή οικοδομημάτων, επιστατικών και εργατικών οικιών... εις την εν Αθήναις υπό την προστασίαν της Α.Μεγαλειότητος του Βασιλέως Γεωργικήν Εταιρείαν....". Ο Ανδρέας Συγγρός διέθεσε την κατοικία του στην αποκλειστική του κληρονόμο Ιφιγένεια με βάση την από 9 Ιουνίου 1897 χειρόγραφη διαθήκη του 2, η οποία κηρύχθηκε "κυρία" με την υπ.αρ.360 Απόφαση της 13/2/1899 του Πρωτοδικείου Αθηνών .
Το Μέγαρο έχει σήμερα κάλυψη 724 τ.μ. και έχει πρόσφατη σχετικά σύνδεση (1985) με το άλλο μεταγενέστερο κτίσμα επίσης του Υπουργείου Εξωτερικών, που βρίσκεται στην οδό Ζαλοκώστα αρ.2. Το οικόπεδο του κτηρίου της οδού Βασ.Σοφίας 5 προεκτεινόμενο νοητά μέχρι την οδό Ακαδημίας έχει έκταση 2.262 τ.μ. ενώ το σύνολο του οικοπέδου που περιλαμβάνει τα 3 κτήρια (Βασ.Σοφίας 5, Ζαλοκώστα 2 και Ακαδημίας) έχει έκταση 4316 τ.μ.. Το Μέγαρο έχει διαστάσεις εξωτερικές στην στάθμη του ισογείου 33,5 μ .Χ. 21,6μ. (Βασ. Σοφίας και οδός Ζαλοκώστα αντίστοιχα) και αποτελείται από ισόγειο, υπόγειο, 1ο όροφο, 2ο όροφο και δώμα.
Όπως προκύπτει από τα Απομνημονεύματα του προαποβιώσαντος (1899) ιδιοκτήτη Ανδρέα Συγγρού και παραγγελιοδόχου του έργου, η κατοικία κτίσθηκε τα έτη 1872-1873 και βασίστηκε στην μελέτη του Γερμανού αρχιτέκτονα Ernst Ziller. Η έπαυλη, της οποίας τα σχέδια τροποποιήθηκαν κατά την κατασκευή από τον ίδιο τον ιδιοκτήτη Α. Συγγρό, κτίσθηκε στο μικρό για την εποχή διάστημα των δύο ετών. Την κατασκευή επέβλεψε ο μηχανικός του Στρατού Νικόλαος Σούτζος.
Στην πολεοδομική κατάσταση στην περιοχή θα αναφερθούμε παρακάτω. Αναφέρουμε εδώ ότι τα Ανάκτορα του 'Οθωνος, σε σχέδια του αρχιτέκτονα Friedrich Gaertner είχαν ήδη κτισθεί τα χρόνια 1836-1842. Όπως προκύπτει από φωτογραφίες της εποχής και συγκεκριμένα του 1868, την οποία δημοσιεύει ο Κωνσταντίνος Μπίρης3, στη θέση της έπαυλης του Α. Συγγρού υπήρχε μικρό κτίσμα σε μορφή αγροικίας. Στο οικόπεδο έκτασης 5.000 πήχεων που αγόρασε ο Συγγρός από την χήρα Ράλλη αντί του ποσού των 65.000 παλαιών δραχμών, διακρίνεται μία απλή διώροφη αγροικία με δίρριχτη στέγη μέσα από το ψηλό πράσινο που καλύπτει το οικόπεδο.
Ο Ανδρέας Συγγρός4 έφθασε στον Πειραιά στις 31/12/1871, ενώ είχε ήδη νοικιάσει το σπίτι του Δημητρίου Σούτσου στην Αθήνα, για κατοικία.
" ..Η οικογένεια του Δημ. Σούτσου, εις ήν ανήκεν η οικία εν ή κατώκουν μοι κοινοποίησεν εμμέσως, ότι είναι διατεθειμένη να μοι πωλήσει την οικίαν. Εις εμέ όμως δεν ήρεσκεν ως μόνιμος κατοικία. Επεθύμουν να οικοδομήσω οικίαν της ιδίας μου αρεσκείας και των ιδίων μου αναγκών. Επεφόρτισα λοιπόν φίλον να εύρη οικόπεδον σύµφωνον προς τας ιδέας μου...."
" Εννοείται ότι χωρίς υπερβολήν τα 2/3 των σημερινών Αθηνών ήσαν οικόπεδα και όλα προσεφέροντο εις τιμάς οίτινες σήμερα φαίνονται γελοίαι.."
"....Εξέλεξα οικόπεδον, εφ ού ευρίσκεται η οικία, ήν μέχρι σήμερον κατοικώ, το οποίον αγόρασα από την χήραν Θεοδ. Ράλλη προς 13 παλαιάς δραχμάς περίπου τον πήχυν..." 5
" Δια να μην μετανοήσω έγραψα εις φίλον να ενοικιάσει εν Αθήναις οικίαν διά λογαριασμόν μου μετ' επίπλων. Ούτος ενοικίασε την οικίαν τότε Σούτσου νύν δε Δημητρίου Ράλλη του πολιτευτού, επί της Πλατείας του Πανεπιστημίου, μοι έστειλε δε κατάλογον των εν αυτώ σκευών και επίπλων δια να συμπληρώσω εν Λονδίνω ει τι το ελλείπον ευρίσκω. Εγώ εύρον ότι το όλον ελλείπει και συνεπώς οδηγήθην υπό του Αλέκου Ιωνίδου εις εν από τα μοναδικά εις το είδος των τεράστια καταστήματα δι' επίπλωσιν οικιών, μηδενός οικιακού είδους εξαιρουμένου, ακόμη και αμαξών. Άνευ υπερβολής εντός μίας ώρας επρομηθεύθην ολόκληρον σπιτικόν λίαν αξιοπρεπές και διέταξα την εις Αθήνας αποστολή του" 6
"...Εν ανυπομονησία, απέβλεπον εις την δι' Αθήνας αναχώρησίν μου, την οποίαν ηναγκάσθην να αναβάλλω διότι εξερράγη εν Κωνσταντινουπόλει επιδημία χολέρας... εξαναγκάσης την ελληνικήν Κυβέρνησιν να επιβάλη κάθαρσιν εις τους εκ Κωνσταντινουπόλεως προελεύσεις... 7
"...Έγραψα εις φίλον μου εν Αθήναις περί της αποφάσεώς μου και τον παρεκάλουν να λάβη μέτρα όπως κατά τας ημέρας της καθάρσεώς μου μην ταλαιπωρηθώ. Ούτος ενήργησε και τω παρεχωρήθησαν εις την ερημόνησον " Άγιος Γεώργιος" παρά την Σαλαμίνα, ωρισμένην δια καθάρσεις, 2 ισόγεια δωμάτια, τα οποία ενοικίασα. Αμέσως ανεχώρησα δια Πειραιά παραλαβών μετ' εμού τον μάγειρόν μου, τον θαλαμηπόλον μου και τον αμαξηλάτην μου μετά τεσσάρων ίππων και 3 αμαξών. Ανθρωποι και ζώα έπρεπεν εννοείται να υποστώμεν την κάθαρσιν. (Έφθασε στις 31 Δεκεμβρίου 1871).."
"...Πριν ή αναχωρήσω εξ Αθηνών, είχον συμφωνήσει μετά του Νικολάου Σούτσου, αξιωματικού του μηχανικού μετερχομένου και έργα αρχιτέκτονος, να μοι οικοδομήση οικίαν επί του οικοπέδου ό είχον αγοράσει από την χήραν Ράλλη (πήχεις σχεδόν 5000 δια 65.000 παλαιάς δραχμάς) επί της οδού Κηφισίας απέναντι της βορείου πλευράς των Ανακτόρων...."
"...Επί του σχεδίου ποιηθέντος υπό του αρχιτέκτονος Τσίλλερ, αλλά τροποποιηθέντος υπ'εμού (δια τούτο και έγινεν εξαιρετικών άτεχνον), ο Σούτσος έκανεν τον προϋπολογισμόν της όλης δαπάνης της οικοδομής μετά των σταύλων και λοιπών παραρτημάτων, ότι θα ανήρχετο εις 125.000 δραχμάς.." 8
Γράφει ο Ανδρέας Συγγρός στα 1873 όταν πια η οικοδομή της κατοικίας του είχε ολοκληρωθεί :
"...Μετά πολλάς περιπετείας και 2 ετών βάσανα, η οικοδομή επερατώθη ανελθούσης της δαπάνης εις 320.000 δραχμάς περίπου. Δια του Σούτσου εδαπάνησα 200.000 δραχμάς και η οικία ήτο ατελής, ώστε ανέλαβε την τελειοποίησιν και εσωτερικήν διακόσμησιν ο Πιάτ και δι' αυτού εδαπανήθησαν τα μένοντα. Βεβαίως το 1/3 της όλης δαπάνης εγένετο εκ περισσού. Δεν δυσηρεστήθην ποσώς δια τα συμβάντα μοι κατά την οικοδομήν, μάλιστα και με διεσκέδαζαν, διότι είχον λάβει προ οφθαλμών, ότι όταν τις απουσιάζη και κτίζεται η οικία του, έπεται ότι υπέρβασις δαπάνης είναι άφευκτος..." 9
"...Εις τους παρατηρούντας μοι φίλους ομογενείς, οικοδομούντας οικίας συγχρόνως ότι εξ αμελείας ή και αγνοίας μοι εθυσιάσθησαν τόσα χρήματα, εν ώ εκείνοι παρόντες και επιστατούντες εξώδευσαν πολύ ολιγώτερα απεκρινόμην:
"...Και την προσωπικήν σας εργασία δεν την υπολογίζετε; Αν εγώ αφήκα εις την οικοδομήν μου να εξοδευτούν έστω και 100.000 δραχμές πλέον ή όσων ήθελον δαπανηθεί, άν εγώ παρών επέβλεπον, ήθελον ομοίως πολλαπλασίως ζημιωθή στερούμενος των ωφελειών της προσωπικής μου εργασίας, ήν εγώ τουλάχιστον εκτιμώ και είναι πολύ ανωτέρα των υπερδαπανηθεισών 100.000 δραχμών..."
"...Πράγματι ούτως εσκεπτόμην καθ'όλον τον εν δράσει βίον μου και ουδέποτε μετενόησα, επέτρεπον δηλαδή εις τους άλλους να ωφελώνται, έστω και εις βάρος μου, προκειμένου εγώ εντός της ειδικότητός μου εργαζόμενος να ωφεληθώ πλειότερα....." 10
Μετά από έρευνα προέκυψαν ορισμένες φωτογραφικές απεικονίσεις για την περιοχή που παραθέτουμε. Προέκυψε επίσης ότι μεγάλο τμήμα αυτής της περιοχής της Αθήνας ήταν ιδιοκτησία από το 1929 του Ταμείου Εθνικής Άμυνας11 του Υπουργείου Στρατιωτικών. Το Ταμείο Εθνικής Άμυνας προέβη στη Δημοπρασία του τμήματος αυτού στα 1940 και με αυτόν τον τρόπο περιήλθε στο Μετοχικό Ταμείο Στρατού..
Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι στη γωνία της οδού Βασ. Σοφίας και Ακαδημίας, όπου σήμερα βρίσκεται το πολυώροφο κτήριο επίσης σημερινή ιδιοκτησία του Υπουργείου Εξωτερικών, υπήρχε η Στρατιωτική Φαρμακαποθήκη (έργο του 1860), μετέπειτα κεντρικό κτήριο του Υπουργείου Στρατιωτικών. Το νέο πολυώροφο κτήριο του Υπουργείου Εξωτερικών στην θέση αυτή είναι έργο του αρχιτέκτονα Ιωάννη Βικέλα των ετών 1973-197712. Το Μέγαρο του Στρατοδικείου, έργο του Troumpe Eugene, ήταν στην συμβολή των οδών Ακαδημίας και Κριεζώτου και κατεδαφίστηκε το 1969.
Στη διασταύρωση των οδών Βασ. Σοφίας - Ακαδημίας στην ανατολική γωνία, όπου σήμερα στεγάζεται η Γαλλική Πρεσβεία, υπήρχε ήδη η έπαυλης Donai του Καρόλου Μέρλιν, έργο του αρχιτέκτονα Αναστ. Μεταξά. Του ίδιου αρχιτέκτονα είναι το Μέγαρο Χαροκόπου (σήμερα Μουσείο Μπενάκη) στη συμβολή των οδών Κουμπάρη και Βασ. Σοφίας.
Λίγο ψηλότερα επί της οδού Βασ. Σοφίας, μεταξύ των οδών Σέκερη και Μέρλιν, ήταν το Μέγαρο της Ειρήνης Στουρνάρη-Μέρλιν, έργο πιθανότατα του 1861 του Δημήτρη Ζέζου. Επί της Βασ. Σοφίας και Ζαλοκώστα κτίσθηκε το Μέγαρο Ψύχα, σήμερα Πρεσβεία της Αιγύπτου. Στη συμβολή της οδού Βασ. Σοφίας με την οδό Ηροδότου κτίσθηκε αργότερα το Μέγαρο του Όθωνα Σταθάτου, έργο του αρχιτέκτονα Ziller (1895).
Η απελευθέρωση της Ελλάδας στα τέλη της δεκαετίας του 19ου αιώνα όχι μόνον υπήρξε ριζική τομή στο ιστορικό πεπρωμένο της χώρας αλλά και έστρεψε την κοινωνική και πολιτική της πορεία στον αμετάκλητο στόχο του αστικού προοδευτισμού. Η Ελλάδα μετά την Απελευθέρωση δεν γνώρισε τον Επαναστατικό Κλασικισμό, ούτε συμμετείχε στους ιδεολογικούς αναβρασμούς του Διαφωτισμού στο μεταίχμιο του 19ου αιώνα.
Ο σχεδιασμός της αρχιτεκτονικής των αστικών κτηρίων του 19ου αιώνα είχε αφετηρία τον ευρωπαϊκό κλασικισμό, καλλιεργήθηκε και αναπτύχθηκε όμως στη σκιά των απαράμιλλων προτύπων του, των κλασικών μνημείων.
Ο νεοκλασικισμός είναι η τέχνη με την οποία εκφράστηκε ο καλλιτεχνικός κόσμος από τα τέλη του 18ου αιώνα έως τις πρώτες δεκαετίες του 19ου και επηρεάστηκε από τη φιλοσοφία του ιδεαλισμού, την επαναστατική ορμή και τα υψηλά οράματα της κοινωνίας.
Στον Ελληνικό νεοκλασικισμό του 19ου αιώνα οι ερευνητές διακρίνουν δύο ρεύματα, του "κλασικισμού" και του "ρομαντισμού".
Τα πρώτα βήματα της σύγχρονης ελληνικής αρχιτεκτονικής συμπίπτουν με την εγκαθίδρυση της βασιλείας του Όθωνα και πιο συγκεκριμένα αφενός με τη μόνιμη παρουσία πολλών Βαυαρών μηχανικών και τεχνιτών έως το 1843 και αφετέρου με την περιοδική πρόσκληση διάφορων Ευρωπαίων, κυρίως Γερμανών.13
Ο Ι. Τραυλός τόνιζε ότι οι Ευρωπαίοι αρχιτέκτονες συμμετείχαν στις αρχαιολογικές έρευνες των ξένων αρχαιολογικών Σχολών στην Ελλάδα, οπότε η δουλειά τους είναι ολοφάνερα επηρεασμένη από τα κλασικά μνημεία14
Η αρχιτεκτονική του Ernst Ziller (1837-1923) είναι ένα από τα ενδιαφέροντα κράματα του αθηναϊκού κλασικισμού και του ευρωπαϊκού ρομαντισμού. Η πρόσμιξή τους δημιούργησε κτήρια υψηλής αισθητικής που συνένωναν τον ελληνικό κλασικισμό με αναγεννησιακά στοιχεία.
Ο Ernst Ziller (1837-1923) επισημοποίησε τη σύνδεση της Αναγέννησης με την Αρχαιότητα, με διακριτές εκλεκτικιστικές τάσεις, όπως την εφάρμοσε πρώτος ο δάσκαλός του Theophil Hansen. Ο Ziller αποτελεί μια ιδιαίτερη περίπτωση. Γερμανός, εγκαταστάθηκε μόνιμα στην Ελλάδα στα 1861 και συνεργάστηκε με τον Th. Hansen στην περίπτωση του κτηρίου της Ακαδημίας Αθηνών. Αυτός ο ξένος πολιτογραφήθηκε Έλληνας και μετέχοντας σε πολλές δραστηριότητες (Αρχαιολογικές έρευνες, διδασκαλία στο Πολυτεχνείο, Διεύθυνση Δημοσίων Έργων) έβαλε τη σφραγίδα του στην Αρχιτεκτονική της εποχής του (1863-1897).
Η προσωπική συμβολή του Ernst Ziller συνίσταται στον συνδυασμό ελληνικών δομικών και διακοσμητικών στοιχείων με την αναγεννησιακή αρχιτεκτονική ώστε να εξυπηρετηθούν οι ιδεολογικές ανάγκες της τότε ελληνικής κοινωνίας. Ο Ziller κατόρθωσε να δημιουργήσει έργα ανάλογης ποιότητας με εκείνα που χτίζονταν στην Βιέννη και στην υπόλοιπη Ευρώπη
Η τεράστια απόσταση που χώριζε την πρόταση για τα Οθωνικά Ανάκτορα του Schinkel (1834) πάνω στην Ακρόπολη, από το Μέγαρο Δημητρίου (1842, αργότερα ξενοδοχείο Μεγάλη Βρετάνια, ξανακτίσθηκε εξ ολοκλήρου στα 1956) του Theophil Hansen έμεινε ασύλληπτη από την Ελληνική σκέψη. Ο Th. Hansen μας ενδιαφέρει πρόσθετα για το Μέγαρο Δημητρίου, όπου με προφανείς επιδράσεις από τον Schinkel, εισήγαγε ένα διάκοσμο ασυνήθιστο για την εποχή και ήταν ίσως το πρώτο κτίσμα με εμφανή αναγεννησιακά στοιχεία στην Αθήνα. Τα τοξωτά προστώα, προς την πλευρά της πλατείας, η απόληξη της στέγης με τα διακοσμητικά αγγεία, η εσωτερική διακόσμηση προλόγιζαν την ολοκληρωτική επικράτηση της αρχιτεκτονικής μερικές δεκαετίες αργότερα από τον μαθητή του, τον Ernst Ziller15 . Ο Όθωνας, ο οποίος στηριζόμενος στη νομοθεσία της εποχής έλεγχε τις οικοδομές της πλατείας, ενθουσιάστηκε με τα σχέδια και διέταξε να τηρηθεί η ίδια γραμμή σε όλα τα περιμετρικά κτήρια.16
Με βάση το γεγονός ότι δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε ποια ήταν η ακριβής συμμετοχή των αρχιτεκτόνων του έργου, η τυπολογική έρευνα θα καλύπτει τόσο το έργο του Ernst Ziller, όσο και των αρχιτεκτόνων που επέβλεψαν το έργο και επέφεραν - σύμφωνα με τις επιθυμίες του ιδιοκτήτη Α. Συγγρού- τροποποιήσεις στην αρχική μελέτη του Ernst Ziller, όπως σημειώθηκε ήδη σε προηγούμενη παράγραφο.
1. Η Αρχική Μελέτη του Αρχιτέκτονα Ernst Ziller
Με βάση τα όσα γράφει στα Απομνημονεύματά του ο ίδιος ο Ανδρέας Συγγρός, προχωρήσαμε σε διερεύνηση της αρχικής μελέτης του κτηρίου αυτού, στην τότε ονομαζόμενη ακόμη οδό Κηφισίας και συγκεκριμένα, όπως αναφέρεται από τον Ανδρέα Συγγρό, απέναντι από την βορεινή πλευρά των Ανακτόρων του Όθωνα, σημερινή Βουλή των Ελλήνων.
Τη μορφή του κτίσματος μπορούμε να την υποθέσουμε από τις δημοσιευμένες μέχρι σήμερα φωτογραφίες. Η παλαιότερη φωτογραφία του Μεγάρου, που είναι δυστυχώς αυτή του 1900 όπως και οι λίγο μεταγενέστερες φωτογραφίες, μας δείχνουν ένα κτίσμα διώροφο με μικρό κτίσμα στο δώμα. Την πλευρά προς τη Βασιλίσσης Σοφίας διατρέχει επιμήκης προέχουσα τοξοστοιχία, η οποία καμπυλώνεται στη θέση της εισόδου. Η τοξοστοιχία στηρίζεται σε ιωνικούς κίονες και χρησιμοποιείται ως εξώστης στον όροφο. Η όψη διακρίνεται για τη λιτότητά της και οργανώνεται με ελαφρά προέχουσες παραστάδες με ιωνικά επιθήματα.
Σε μεταγενέστερο τοπογραφικό της περιοχής του 1938 του Ταμείου Εθνικής Άμυνας διακρίνεται η κάτοψη του κτίσματος. Στο ΦΕΚ 366 / 29 Οκτωβρίου 1940, δημοσιεύεται το Νομοθετικό Διάταγμα αρ.603: "Περί Εκποιήσεως γηπέδου του τέως Υπουργείου των Στρατιωτικών μετά των επικειμένων αυτώ κτηρίων εις το Μετοχικόν Ταμείον Στρατού". Με αυτό το Διάταγμα δίνεται η δυνατότητα στον Υπουργό των Στρατιωτικών να εκποιήσει προς το Μετοχικό Ταμείο Στρατού έκταση 7.000 τ.μ. που βρίσκεται ανάμεσα στις οδούς Βασ. Σοφίας-Ακαδημίας-Κριεζώτου και στην οδό Ζαλοκώστα (κατά τεθλασμένη γραμμή). Εδώ ήταν εγκατεστημένο το Υπουργείο Στρατιωτικών, το Στρατοδικείο και άλλες Υπηρεσίες του Υπουργείου Στρατιωτικών.
Στο τοπογραφικό που συνοδεύει το Διάταγμα σημειώνεται σαφώς το προς εκποίηση γήπεδο, το Μέγαρο Α. Συγγρού στη συμβολή των οδών Βασιλίσσης Σοφίας με Ζαλοκώστα όπως και ένα δεύτερο κτίσμα στην οδό Ζαλοκώστα 3.
Σύμφωνα με τα λεγόμενα του Ανδρέα Συγγρού, το οικόπεδο που αγόρασε από τη χήρα Ράλλη είχε έκταση περίπου 5.000 πήχεων. Λαμβάνοντας υπ' όψιν ότι ο τετραγωνικός πήχυς αντιστοιχεί σε 0,64Χ0,64 = 0,4096 τ.μ Χ 5.000 = 2048 τ.μ. προκύπτει ότι αγόρασε ένα οικόπεδο 2048 τ.μ.
Κατά συνέπεια είναι προφανές ότι στο οικόπεδο Ανδρέα Συγγρού υπήρχαν δύο κύρια κτίσματα. Αυτό άλλωστε προκύπτει από τη διαθήκη τόσο του ίδιου όσο και της γυναίκας του Ιφιγένειας Α. Συγγρού όπου συγκεκριμένα αναφέρει: "...κληροδοτώ την εν Αθήναις επί της οδού Κηφισίας και ήδη Κωνσταντίνου του διαδόχου κειμένην οικίαν μου εν ή μονίμως κατοικώ μεθ' όλης της περιοχής της και των εν αυτώ οικοδομημάτων της εις το Ελληνικόν Δημόσιον, ίνα χρησιμεύη διαρκώς ως κατάστημα του Υπουργείου Εξωτερικών".
2. Οι Μετατροπές στο Αρχικό Κτίσμα (1872-1873) από τον Ανδρέα Συγγρό17
Η αρχική μελέτη του Ernst Ziller υπέστη μετασκευές τόσο από τον Ανδρέα Συγγρό όσο και από το Υπουργείο Εξωτερικών μετά την παραλαβή του. Το αρχικό κτίσμα διατηρείται ως κεντρικός πυρήνας του σημερινού κτίσματος.
Στον κεντρικό πυρήνα της αρχικής μελέτης του Τσίλλερ, έχουν προστεθεί τα τμήματα της οικοδομής εκατέρωθεν με αποτέλεσμα η όψη να αποκτά πενταμερή διάταξη. Στο σημερινό κτήριο υπάρχει προσθήκη 2ου ορόφου, σε εσοχή μεγάλης έκτασης, η οποία όμως ανάγεται σε μεταγενέστερη εποχή.
Τα κεντρικά ανοίγματα της όψης προς την οδό Βασιλίσσης Σοφίας έχουν την ίδια διάταξη. Η αρχικά τριμερής ως προς την οδό Βασιλίσσης Σοφίας κύρια όψη όσο και η κάτοψη έχουν γίνει πενταμερείς. Αυτή είναι και η δομική διαφορά που παρατηρείται σε σχέση με το παλαιό κτίσμα.
Με την προσθήκη αυτών των πλαϊνών τμημάτων άλλαξε η ογκομετρία της όψης και προέκυψε το εξαιρετικά άτεχνο κτήριο. Εξίσου άτεχνη χαρακτηρίζει ο Ανδρέας Συγγρός και την κατοικία του, μετά από τις τροποποιήσεις που επέβαλε ο ίδιος στην κατασκευή και επιβλέποντος του αξιωματικού του μηχανικού "μετερχομένου έργα αρχιτέκτονος" Νικολάου Σούτσου.
3. Η Συμβολή του Αρχιτέκτονα Πιάτ
Ήδη αναφέραμε ότι ο Πιάτ είναι ο μηχανικός, ο οποίος ανέλαβε την εσωτερική διακόσμηση και την τελειοποίηση της κατοικίας του Ανδρέα Συγγρού. Όπως προκύπτει από τη βιβλιογραφία που διερευνήθηκε και της οποίας αποσπάσματα παραθέτουμε στις υποσημειώσεις, ο Πιάτ18 δραστηριοποιείται στην Αθήνα το τελευταίο τέταρτο του 19ου αι. και μάλιστα η δραστηριότητά του πολλές φορές συγχέεται με αυτήν του μηχανικού Troumpe Eugene19.
O Πιάτ είναι μηχανικός και συστήνεται στον Ανδρέα Συγγρό από Γάλλους ισχυρούς φίλους του ως σπουδαίος μηχανικός, κατασκευαστής σιδηροδρόμων, διαθέτων τα υλικά μέσα και γνωριμίες σε κύκλους κεφαλαιούχων του Βελγίου. Υποστηρίζεται άλλωστε και από τη Γαλλική Πρεσβεία της Αθήνας, από την οποία του ανατίθεται και η κατασκευή του κτηρίου της Γαλλικής Αρχαιολογικής Σχολής στην οδό Διδότου και Σίνα, σε μελέτη του μηχανικού Troupe Eugene. Τα στοιχεία αυτά αναφέρει ο Martin Schmidt σε άρθρο του στο τιμητικό Bulletin de Correspondence Hellenique που εξέδωσε η Γαλλική Αρχαιολογική Σχολή της Αθήνας το 1996 για τα 150 χρόνια λειτουργίας της στην Ελλάδα20. Το εργοτάξιο για την κατασκευή του κτηρίου της Γαλλικής Σχολής άνοιξε πριν από το καλοκαίρι του 1872, ενώ η κατασκευή είχε ολοκληρωθεί στα τέλη του 1873, δηλαδή κτίσθηκε σχεδόν ταυτόχρονα με την κατοικία του Ανδρέα Συγγρού.
Όπως αναφέρει ο Α. Συγγρός στα Απομνημονεύματά του21 ".. τα της κατασκευής του Σιδηροδρόμου έμελον να αναλάβει ο Πιάτ επί ορισμένω τιμήματι... Ο Πιάτ μοι είπεν, ότι δεν εχρειάζετο ει μή την ηθικήν μου υποστήριξιν παρά τη Κυβερνήσει, παρ'ή άλλωστε υποστηρίζεται και υπό της Γαλλικής Πρεσβείας εις ήν είναι θερμώς συστημένος..
Ο Πιάτ φέρεται, επίσης, ως κατασκευαστής στην πλατεία Συντάγματος του μεγάρου Σκουλούδη (στην θέση του σημερινού ξενοδοχείου King George) και του μεγάρου Βούρου (στην θέση του σημερινού ξενοδοχείου Athens Plaza). Οι εργασίες για την ανέγερση και των δύο αυτών κτηρίων άρχισαν ταυτόχρονα, τον Αύγουστο του 1873.
4. Οι Επισκεύες Μετά την Παραλαβή του από το Υπουργείο Εξωτερικών
Όπως προκύπτει από τις φωτογραφικές μαρτυρίες, το κτήριο μετασκευάστηκε ριζικά μετά την παραλαβή του από το Υπουργείο Εξωτερικών, που πιθανολογείται ότι έγινε την δεκαετία 1930-1940. Δυστυχώς, παρά την έρευνά μας στα Αρχεία που παρουσιάζονται στις πηγές αυτής της μελέτης δεν στάθηκε δυνατόν να αποκαλύψουμε τους αρχιτέκτονες και τη μελέτη αυτής της επισκευής.
Η πιο σημαντική αλλαγή που παρατηρείται, είναι η όλη προσπάθεια να αποκτήσει το κτήριο "κλασσικιστική" εμφάνιση. Η όλη ατμόσφαιρα του κτηρίου με την εμφάνιση έπαυλης με την τοξοστοιχία-εξώστη άλλαξε. Η λιτή μορφή διαταράχθηκε με την προσθήκη προστώου με αετωματική απόληξη στον όροφο.
Το προστώο της κεντρικής εισόδου αναπτύχθηκε σε ύψος, έτσι ώστε να καταλάβει το ύψος όλου του κτηρίου και επιστεγάστηκε με τριγωνικό αέτωμα. Η διακόσμηση απέκτησε και αυτή κλασσικιστική αυστηρότητα και οι κολώνες του προστώου του ισογείου επιστεγάσθηκαν με κιονόκρανα απλουστευμένου δωρικού ρυθμού ενώ αυτές του ορόφου με κιονόκρανα ιωνικού ρυθμού. Το στηθαίο απόληξης της στέγης διατηρήθηκε και μάλιστα με παρόμοια μορφή με την απεικονιζόμενη στις φωτογραφίες της εποχής.
Η απεικονιζόμενη από τον Ernst Filler κάτοψη έπαυλης παρουσιάζει πολλές ομοιότητες με την κάτοψη του σημερινού κτηρίου, αν αφαιρεθούν τα δύο πλαϊνά τμήματα που αναφέραμε προηγούμενα στην περιγραφή της κύριας όψης. Η κάτοψη του Ziller έχει σχήμα εγγεγραμμένου ελληνικού σταυρού, στοιχείο το οποίο αντανακλάται και στην τριμερή διάταξη της όψης. Σήμερα η κάτοψη αυτή διατηρεί τα χαρακτηριστικά της περίκεντρης -γύρω από ένα κεντρικό χώρο- κάτοψης σε σχήμα εγγεγραμμένου σταυρού. Τόσο στην κάτοψη του Ziller, όσο και στην σημερινή κάτοψη το κεντρικό κλιμακοστάσιο επικοινωνίας των ορόφων βρίσκεται στην ίδια θέση, δηλαδή καταλαμβάνει την πίσω κεραία του σταυρού.
Στην Εθνική Πινακοθήκη Αθηνών υπάρχει Αρχείο Σχεδίων του Ziller και ειδικότερα η υδατογραφία με αριθμό 131 φέρει τον τίτλο "Επαύλεις Α. Συγγρού". Πρόκειται για την κάτοψη και την όψη επαύλεως που δεν είναι άλλη από την έπαυλη Ανδρέα Συγγρού "Ανάβρυτα" στο κτήμα Ανδρέα Συγγρού. Συγκρίνοντας εξάλλου την κάτοψη και την όψη της κύριας κατοικίας του Ανδρέα Συγγρού με τις υδατογραφίες που σχεδιάστηκαν από τον Ziller για την έπαυλη του Ανδρέα Συγγρού ''Ανάβρυτα'' στο κτήμα του, βρίσκουμε μεγάλες ομοιότητες.
Καταλήγουμε λοιπόν στην υπόθεση ότι το σχέδιο της έπαυλης, που εκπόνησε ο Ε.Τσίλλερ για τον Ανδρέα Συγγρό, χρησιμοποιήθηκε ως μοντέλο τόσο για την κατοικία του της πόλης όσο και για την εξοχική του κατοικία.
- Νικολία Ιωαννίδου, "Το Μέγαρο Ανδρέα Συγγρού, σημερινή έδρα του Υπουργείου Εξωτερικών στην οδό Βασιλίσσης Σοφίας αρ.5", 1997, ΣΤ3 Τεχνική Διεύθυνση ΥΠΕΞ (υπό δημοσίευση)
- Πρωτοδικείο Αθηνών : H από 9 Ιουνίου 1897 διαθήκη του Α.Συγγρού με την οποία τροποποίησε την από 23 Φεβρουαρίου 1896 διαθήκη του, και η οποία κηρύχθηκε "κυρία" από το Πρωτοδικείο Αθηνών με την υπ.αρ.360 απόφαση του της 13/2/1899. "…Σύμφωνα με την από 9/6/1897 Διαθήκη του Ανδρέα Συγγρού : " Eν Αθήναις την ενάτην του μηνός Μαίου έτους 1897 ημέραν Παρασκευή εν τή επί της οδού Κηφισιάς οικίας μου, υγιής έχων το σώμα και τον νούν επιθυμώ ίνα ενάγω τροποποιήσεις τινάς επί της από 12 Φεβρουαρίου 1896 διαθήκης μου, καθ' όσον αύται είναι κατά την κρίσιν μου σήμερον απαραίτητοι, συνέταξα ιδιοείτως έγραψα τον παρόντα κωδίκελλον εξ ου ευρεθησομένου εν τω αυτώ φακέλλω της μνησθείσης διαθήκης μου ής αποτελεί μέρος αναπόσπαστον ως εξής" Ανακαλεί την κληροδότηση διάφορων ποσών αλλά όχι τα της ακίνητης περιουσίας του στην οποία αφήνει μοναδικήν κληρονόμο την σύζυγό του. " Εγώ, ο υποφαινόμενος Α.Συγγρός, υπήκοος Έλλην, δημότης Ερμουπολέως, υιός του Δομένικου (Κυριάκου) Συγγρού και της Μονδινής Νικολέττας το γένος Νομικού, γεννηθείς εν Κωνσταντινουπόλει, ευρισκόμενος εν τη ιδιοκτήτω κατά την οδόν Κηφισσίας οικία μου διατελών εν υγεία σωματικώς και διανοητικώς, απεφάσισα να διατυπώσω εν τή παρούση διαθήκη μου την τελευταίαν το γε νύν έχον βούλησίν μου, ως πρός την διάθεσιν της περιουσίας μου,μετά τον θάνατόν μου, διαθέτω δε αυτήν κατά τον επόμενον τρόπον. Ονομάζω και εγκαθιστώ, καθολικόν και νόμιμον κληρονόμον την σύζυγόν μου Ιφιγένειαν το γένος Μαυροκορδάτου, μεθ' ής διατελώ εις νόμιμον γάμου κοινωνίαν.Υπέρ αυτής διατίθεμαι εκουσίως και απαραβιάστως εκ της περιουσίας μου το ποσόν λιρών στερλινών εξήκοντα χιλιάδων ( 60.000 ), προσέτι την εν Αθήναις κατά την οδόν Κηφισσίας άνω μνημονευθείσαν οικίαν μου, μεθ' όλων αυτής των παρατηµάτων και περιοχής εν γένει, ως και των εν αυτής επίπλων, σκευών αργυρών και μη και εν γένει παντός των εν αυτής περιεχομένων κατά την Οράν του θανάτου μου… "
- Μπίρης Κώστας, Αι Αθήναι (1830-1900) από του 19ου εις τον 20ον αιώνα, τ.1-2, Αθήνα 1966
- Συγγρός Ανδρέας (1830-1899), Απομνημονεύματα, τ.1-3, Το βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1908, τ. 1ος σελ.27 " …Τω 1828 εγεννήθη ο πρεσβύτερος αδελφός μου Γεώργιος… Τω 1830, 12 Οκτωβρίου εγεννήθην εγώ. Μετ'εμέ ουδέν άλλο τέκνον έτεκεν η μήτηρ μου. Εγεννήθην εν Σταυροδρομίω, εις την συνοικίαν Μηνματάκια (Κωνσταντινούπολη), εν αυτή οικία, ης σήμερον ιδιοκτήτης είναι ο φίλος μου Ευστάθιος Ευγενίδης…"
- όπ.ανωτ. Συγγρού Ανδρέα Απομνημονεύματα, τ.3ος, σελ.18
- Συγγρός Ανδρέας (1830-1899), Απομνημονεύματα, τ.1-3, Το βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1908, σελ.136
- Συγγρός Ανδρέας (1830-1899), Απομνημονεύματα, τ.1-3, Το βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1908, τ.3ος , σελ. 17
- όπ.ανωτ. Συγγρού Ανδρέα Απομνημονεύματα, τ.3ος, σελ.97-98
- όπ.ανωτ. Συγγρού Ανδρέα Απομνημονεύματα, τ.3ος, σελ.98-99
- όπ.ανωτ. Συγγρού Ανδρέα Απομνημονεύματα, τ.3ος, σελ.98-99
- Το Ταμείο Εθνικής
Αμυνας ιδρύθηκε το 1929 με τον Νόμο 4407. Σε αυτό περιήλθε η περιουσία ακινήτων της ΑεροπορικήςΑμυνας και τα "υπό της Στρατιωιτκής Υπηρεσίας κατεχόμενα πάσης φύσεως ακίνητα, εφ'όσον δι'αποφάσεως του Υπουργικού Συμβουλίου δέν ήθελον διατεθεί εις άλλας ανάγκας του Δημοσίου" - Φιλιππίδης Δημήτρης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική, Εκδόσεις Μέλισσα 1984, σελ. 338
- όπ.ανωτ. Φιλιππίδης Δημήτρης, Νεοελληνική Αρχιτεκτονική…,σελ. 69-70
- Τραυλός Ιωάννης, Νεοκλασική Αρχιτεκτονική στην Ελλάδα, `Εκδοση Εμπορικής Τράπεζας, Αθήνα 1967
- όπ. ανωτ. Φιλιππίδης Δημήτρης, Νεολληνική Αρχιτεκτονική…, σελ.. 80
- όπ. ανωτ. Μπίρης Κώστας, Αι Αθήναι (1830-1900)… …, τ.1, Αθήνα 1966, σελ.129
- όπ. ανωτ. Συγγρού Ανδρέα Απομνημονεύματα…., τ.3ος, σελ.97
- Αθήνα Ευρωπαϊκή Υπόθεση, Αθήνα Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης, Αθήνα 1985, σελ. 118,"…Δημοτικό Θέατρο,Θεμελίωση : 1873, Αποπεράτωση : 1888 Αρχιτέκτονες : α' μελέτη : Piat, β' μελέτη : Girard, τελική μελέτη : Ziller
- Marie-Laure Blanchon - Χατζηγνατίου, Οι Γάλλοι αρχιτέκτονες στην Ελλάδα, Αθήνα Πρωτεύουσα πόλη, Αθήνα 1985 Δύο Γάλλοι αρχιτέκτονες ή μηχανικοί βρίσκονται στην Αθήνα το τελευταίο τέταρτο του αιώνα (Piat - Troumpe). Μας θέτουν όμως ένα πρόβλημα ταυτότητας. Πράγματι ενώ συνήθως τα ιδιωτικά Μέγαρα και τα Δημόσια κτήρια αποδίδονται στον Troumpe, οι πρόσφατες έρευνες και κατεδαφίσεις έφεραν στο φώς τις αναμνηστικές μαρμάρινες πλάκες με το όνομα του αρχιτέκτονα τις οποίες τοποθετούσαν κατά την έναρξη των εργασιών. Και οι πλάκες αυτές φέρουν το όνομα του Piat.
- Β.C.H 120 (1996) , Bulletin de Correspondence Hellenique, Μartin Scmidt : Les batiments de l'Ecole francaise d'Athenes, p.127-151, Αθήνα 1996 σελ. 129, "…Du projet concu par l'architecte Eugene Troumpe, l'EFA conserve un calque, sur lequel sont representes a l"encre les plans se sous-sol, rez -de-chaussee et premier etage a l'echele 1:100…"
- όπ.ανωτ. Συγγρός Ανδρέας (1830-1899), τ. 3ος, σελ. 90-93, "…Αμφότερα ανωτέρω περί Σιδηροδρόμου Πειραιώς - Λαμίας. Ιδού τι περί τούτου συνέβη: Κατά τον χρόνον ενασχολήσεώς μου με τα Λαυριακά, παρουσιάσθη Γάλλος όλως άγνωστός μοι έως τότε, ονόματι Πιάτ, φέρων συστατικάς επιστολάς εκ μέρους των εν Παρισίου φίλων μου Μαρκησίου de Ploeuc και Salvador… Αμφότεροι οι περί ων ο λόγος φίλοι μου μοι συνίστων τον Πιάτ ως μηχανικόν σπουδαίον, κατασκευαστήν σιδηροδρόμων, έχοντα σχέσεις σοβαράς μετά Βέλγων κεφαλαιούχων και διαθέτοντα υλικά τινά μέσα… τα της κατασκευής του Σιδηροδρόμου έμελον να αναλάβει ο Πιάτ επί ορισμένω τιμήματι… υπέγραψα την σχετικήν σύμβασιν περί κατασκευής και εκμεταλλεύσεως Σιδηροδρόμων Πειραιώς-Λαμίας υπό όρους εγκριθέντος πριν υπό των εν Παρισίοις..απέφυγαν όμως Ασάν ευθύνη πέραν του ποσού των 300.000 φράγκων, σ. 97"… Τα έργα ανεστάλησαν και η Κυβέρνησις κατέσχε την εγγύησιν των 300.000 φράγκων κηρύξασα ημάς.