Ο Γενικός Γραμματέας Απόδημου Ελληνισμού και Δημόσιας Διπλωματίας, κ. Ι. Χρυσουλάκη ήταν ομιλητής στο συνέδριο «Ελλάδα- Λατινική Αμερική: Παράλληλες μνήμες και προοπτικές για το μέλλον. Οι επαναστάσεις του 19ου αιώνα και τα επιτεύγματα του σήμερα». Το συνέδριο διοργανώθηκε στις 24.11.2021 με πρωτοβουλία του ΔΙΚΤΥΟΥ για τη Μεταρρύθμιση στην Ελλάδα και την Ευρώπη σε συνεργασία με το Οικονομικό Φόρουμ Δελφών, παρουσία των Πρέσβεων των χωρών της Λατινικής Αμερικής στην Ελλάδα, για τον επετειακό εορτασμό των 200 χρόνων από την έναρξη της Ελληνικής Επανάστασης του 1821, έτος ορόσημο και για 9 ακόμη κράτη στη Λατινική Αμερική που, επίσης, γιορτάζουν μέσα στο 2021 τα 200 χρόνια εθνικής ανεξαρτησίας.
Ακολουθεί το κείμενο της ομιλίας του κ. Χρυσουλάκη.
«Αγαπητές/οι κυρίες και κύριοι,
Καταρχάς να ευχαριστήσω θερμά τους διοργανωτές που με συμπεριέλαβαν στους ομιλητές μίας άκρως ενδιαφέρουσας εκδήλωσης όπως η σημερινή.
Όταν κανείς καλείται να μιλήσει για την Επανάσταση του 1821 και ειδικά σε μία χρονιά επετειακών εορτασμών για τη συμπλήρωση δύο αιώνων εθνικής ανεξαρτησίας, εμφιλοχωρεί πάντα ο κίνδυνος της ανακύκλωσης κοινότοπων και φθαρμένων αναφορών σε πρόσωπα και γεγονότα εκείνης της ιστορικής περιόδου.
Για το λόγο αυτό, εκδηλώσεις όπως η σημερινή αποτελούν ευχάριστη έκπληξη, καθώς ήδη από το θεματικό της τίτλο δύναται κανείς να διαπιστώσει λιγότερο προφανείς διαστάσεις και νοηματοδοτήσεις της Ελληνικής Επανάστασης και να υποπτευθεί διεθνείς πτυχές της που απαιτούν βαθύτερη έρευνα και συνθετική ικανότητα στην ανάγνωση των ιστορικών δεδομένων.
Ας λάβουμε ως αφετηριακό σημείο το γεγονός ότι η Ελλάδα δεν είναι η μόνη χώρα στον πλανήτη που γιορτάζει φέτος 200 χρόνια εθνικής ανεξαρτησίας, από την κήρυξη της εθνικοαπελευθερωτικής επανάστασης του 1821 κατά του οθωμανικού ζυγού και την απαρχή συγκρότησης του σύγχρονου ελληνικού κράτους.
Αντιθέτως, εννέα ακόμη κράτη του κόσμου συμπληρώνουν και γιορτάζουν μέσα στο 2021 διακόσια χρόνια εθνικής ανεξαρτησίας και μάλιστα, στο σύνολό τους εντοπίζονται στη Λατινική Αμερική: το Μεξικό, η Βενεζουέλα, η Γουατεμάλα, η Ονδούρα, το Ελ Σαλβαδόρ, η Δομηνικανή Δημοκρατία, ο Παναμάς, η Κόστα Ρίκα και η Νικαράγουα.
Διευρύνοντας λίγο το χρονικό διάστημα γύρω από το έτος – ορόσημο ‘1821’, διαπιστώνουμε η Ελληνική Επανάσταση ως ιστορικό γεγονός του πρώτου μισού του 19ου αιώνα, συμπίπτει με έναν ολόκληρο κύκλο απελευθερωτικών κινημάτων και εξεγέρσεων που αφορά το σύνολο των χωρών της Λατινικής Αμερικής, με κύριο αίτημα την απόκτηση ανεξαρτησίας από την ισπανική, αποικιοκρατική κυριαρχία.
Επιπρόσθετα, μελετώντας πιο ενδελεχώς τα ιστορικά γεγονότα στις δύο αυτές, νότιες, περιοχές του πλανήτη, ένας οξυδερκής παρατηρητής διαπιστώνει πέραν από τις εξαιρετικά ενδιαφέρουσες χρονικές παραλληλίες και αρκετά σημεία τομής της ελληνικής με τις λατινοαμερικανικές επαναστάσεις της ίδιας περιόδου:
Καταρχάς, και οι δύο περιπτώσεις είναι αποτέλεσμα των τεκτονικών ανακατατάξεων που προκάλεσαν στο διεθνές σύστημα της εποχής οι Ναπολεόντιοι πόλεμοι. Σε δύο από τα κυρίαρχα αυτοκρατορικά συστήματα της εποχής, το οθωμανικό και το ισπανικό, που συνείχαν μέχρι τότε δύο τεράστια σε έκταση κοσμοσυστήματα, εφαρμόζοντας διαφορετικά μοντέλα άσκησης της κυριαρχίας, καταγράφονται ρηγματώσεις που ανοίγουν το δρόμο για τη διεκδίκηση ανεξαρτησίας, με όρους εθνικού προσδιορισμού και διαφοροποίησης.
Οι εξεγερτικές διαδικασίες σε Ελλάδα και Λατινική Αμερική, ως εκδηλώσεις κοινωνικής και εθνικής ωρίμανσης, διευρύνουν το φάσμα των διεκδικήσεων πέραν των φιλελεύθερων, δικαιωματικών αιτημάτων της Αμερικανικής και Γαλλικής Επανάστασης. Θέτουν τα ζητήματα της εθνικής ανεξαρτησίας και κυριαρχίας, του συνταγματισμού, του δημοκρατικού πολιτεύματος, της πατρίδας και του έθνους.
Είναι κοινός τόπος ότι κάθε είδους κοινωνικοί μετασχηματισμοί, πολλώ δε μάλλον επαναστατικά γεγονότα που σηματοδοτούν την απόλυτη σχάση της καθεστηκυίας τάξης και συχνά την αλλαγή υποδείγματος, είναι απότοκα ζυμώσεων και διεργασιών που έχουν προηγουμένως συντελεστεί στο χώρο των ιδεών. Αυτό ισχύει απόλυτα και στις περιπτώσεις που εξετάζουμε εδώ.
Ιδέες του Διαφωτισμού και των μεγάλων Επαναστάσεων που έχουν προηγηθεί, ταξιδεύουν, ανταλλάσσονται και ‘συνδιαλέγονται’, υπερβαίνοντας χωρικές αποστάσεις που ακόμη με τα σημερινά μέτρα και μέσα φαντάζουν τεράστιες. Αν κανείς προβεί στις απαραίτητες αναγωγές στο πλαίσιο του πρώτου μισού του 19ου αιώνα, η επιδραστικότητα και αμφιδρομικότητα των επαναστατικών τετελεσμένων σε Ελλάδα και Λατινική Αμερική, καθώς και του ιδεολογικού συγκειμένου του οποίου είναι παράγωγα και ταυτόχρονα γεννήτορες, καθίστανται ακόμη πιο εντυπωσιακές.
Κείμενα, αλληλογραφία και ιστοριογραφικές αναφορές καταδεικνύουν ότι υφίσταται ένας συνδετικός ιστός μεταξύ των επαναστατικών γεγονότων που εξελίσσονται παράλληλα σε Ελλάδα και Λατινική Αμερική. Προκύπτουν ενδιαφέρουσες συσχετίσεις όχι μόνον σε επίπεδο οραμάτων και ιδεών αλλά και μορφών: ο Κολοκοτρώνης και ο Καποδίστριας, από το ελληνικό πάνθεον ηρώων και ηγετών, με τη δεσπόζουσα φυσιογνωμία του Ελευθερωτή και ιδρυτή της μεγάλης Ομοσπονδίας της Ν. Αμερικής, του Σιμόν Μπολιβάρ. Ή του Ρήγα Φεραίου και του Αδαμάντιου Κοραή με τον Τουσέν Λουβερτύρ, τον ηγέτη της επανάστασης στην Αϊτή.
Ενδεικτική της αλληλεπίδρασης μεταξύ των δύο επαναστατικών πόλων είναι η αναφορά σε επιστολή της ελληνικής διοίκησης προς την αγγλική κυβέρνηση, τον Αύγουστο του 1824, με σαφή επίκληση των όσων συντελέστηκαν το 1813 στη Μπολιβαριανή Επανάσταση και τη στάση του βρετανικού παράγοντα.
Επιπλέον, απαντώνται παραδείγματα ευρωπαίων φιλελεύθερων δημοκρατών που συστρατεύονται εθελοντικά στον ελληνικό αγώνα της ανεξαρτησίας, οι οποίοι εμφορούνται από το πνεύμα των επαναστατικών κινημάτων της Λατινικής Αμερικής και είναι, συχνά, φορείς εμπειριών μάχης σε αυτά. Ενδεικτικά, η περίπτωση του Πολωνού ταγματάρχη Mizewski που έπεσε στη μάχη του Πέτα. Ή αυτή του βρετανού αντιναύαρχου λόρδου Κόχραν, ο οποίος έχοντας διακριθεί κατά τους Ναπολεόντιους πολέμους, συνεργάζεται με τον San Martin ως έμμισθος στο ναυτικό της Χιλής, για να καταλήξει το 1827 στην Ελλάδα με ηγετικό ρόλο στο ελληνικό ναυτικό.
Εξαιρετικό ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση του - θεωρούμενου ως πρόδρομου του Μπολιβάρ - στρατηγού Φρανσίσκο Ντε Μιράντα. Όντας φορέας του πνεύματος του Διαφωτισμού, επισκέπτεται την Ελλάδα και καταγράφει στο ημερολόγιό του εικόνες και εντυπώσεις, ενώ έχοντας μελετήσει τους αρχαίους κλασικούς, επισκέπτεται κατά τη διάρκεια του ταξιδιού του τοπόσημα της αρχαίας ελληνικής ιστορίας, όπως η Σαλαμίνα και ο Μαραθώνας.
Ο ίδιος δε ο Simon Bolivar αντλεί πληροφόρηση από απεσταλμένους του στην Ευρώπη για τις εξελίξεις στον ελλαδικό χώρο, ενώ και σε κείμενά του απαντώνται επιχειρήματα από την ελληνική αρχαιότητα, αλλά και τον αγώνα των Ελλήνων για ανεξαρτησία. Μελετητές αυτής της περιόδου επισημαίνουν αντιστοιχίες μεταξύ των σχεδίων του για συνένωση όλης της πρώην ισπανικής Αμερικής με ομοσπονδιακή κατεύθυνση, προς το όραμα του Ρήγα Φεραίου για τα Βαλκάνια.
Συσχετισμοί μεταξύ των δύο περιπτώσεων υφίστανται και κατά τη μετεπαναστατική φάση. Όπως αναφέρεται σε βιογραφία του Ιωάννη Καποδίστρια, η δημοσιότητα για τα όσα τεκταίνονται στη νότιο Αμερική δε διαλανθάνει της προσοχής του. Απευθυνόμενος προς τον μετέπειτα πρωθυπουργό και στενό συνεργάτη του Ανδρέα Μεταξά, φέρεται να λέει: “Η ανάγνωση αυτής της εφημερίδος είναι η αφορμή που σας προσκάλεσα. Διαβάζω ότι ο στρατηγός Μπολιβάρ, Πρόεδρος της Κολομβίας εις την Αμερικήν, διατάσσει την διανομή της εθνικής γης εις τους πολίτας”.
Ταυτίσεις ανιχνεύονται ακόμη και στο επίπεδο των συνθημάτων που συμπυκνώνουν τα επαναστατικά διακυβεύματα και συνεγείρουν τους αγωνιστές των απελευθερωτικών κινημάτων και στις δύο πλευρές του Ατλαντικού. Στην ελληνική περίπτωση, ο συλλογικός στόχος κωδικοποιείται και συμβολοποιείται με τον πλέον απόλυτο τρόπο στο ‘Ελευθερία ή Θάνατος’.
Την ίδια περίοδο ωστόσο, εθνικό μότο της Ουρουγουάης αποτελεί – και παραμένει μέχρι και σήμερα - το «Libertad o Muerte». Αναγραφόταν το 1825 στη σημαία του επαναστατικού κίνηματος Treinta y Tres Orientales που διεκδίκησε και οδήγησε στην απελευθέρωση της Ουρουγουάης στις 28 Αυγούστου 1828.
Αντίστοιχα, στις 7 Σεπτεμβρίου του 1822, ο διάδοχος του θρόνου της Πορτογαλίας Πρίγκιπας Πέδρο και μετέπειτα Dom Pedro I της Βραζιλίας, ανεφώνησε ενώπιον του στρατού του την περίφημη ”κραυγή του Ipiranga”, η οποία συνίσταται στο “Ανεξαρτησία ή θάνατος!”, εγκαινιάζοντας επισήμως τον ένοπλο αγώνα εναντίον τού αποικιοκρατικού καθεστώτος του πατέρα του.
Οι παραπάνω επισημάνσεις αποτελούν μόνον κλάσμα των όσων θα μπορούσε να αναφέρει κανείς για το θέμα της σημερινής εκδήλωσης. Ωστόσο θεωρώ αναπόδραστη νομοτέλεια να παραθέσω κλείνοντας θραύσματα από την εμβληματική, ποιητική σύνθεση του Νίκου Εγγονόπουλου, ‘Μπολιβάρ’, που γράφτηκε στη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής, το χειμώνα του ‘42- ‘43. Δηλώνει - κατά την άποψή μου - με τον πλέον γλαφυρό και απροσδόκητο τρόπο το βάθος και την ανθεκτικότητα του συμβολικού αποτυπώματος των επαναστάσεων στη Λατινική Αμερική κατά το 19ο αιώνα:
[…] Για τους μεγάλους, για τους ελεύθερους,
για τους γενναίους, τους δυνατούς,
Αρμόζουν τα λόγια τα μεγάλα, τα ελεύθερα,
τα γενναία, τα δυνατά,
[…] Μ’ ένα σκοπό του ταξειδιού: προς τ’ άστρα.
[…]
Μπολιβάρ! Κράζω τ' όνομά σου ξαπλωμένος στην κορφή του βουνού Έρε,
Την πιο ψηλή κορφή της νήσου Ύδρας.
Από δω η θέα εκτείνεται μαγευτική μέχρι των νήσων του Σαρωνικού, τη Θήβα,
Μέχρι κει κάτω, πέρα απ' τη Μονεβασιά, το τρανό Μισίρι,
Αλλά και μέχρι του Παναμά, της Γκουατεμάλα, της Νικαράγουα,
του Oντουράς, της Αϊτής, του Σαν Ντομίνγκο, της Βολιβίας,
της Κολομβίας, του Περού, της Βενεζουέλας, της Χιλής,
της Αργεντινής, της Βραζιλίας, Oυρουγουάη, Παραγουάη, του Ισημερινού,
Ακόμη και του Μεξικού.
[…]
Σαν μιλάς, φοβεροί σεισμοί ρημάζουνε το παν,
Από τις επιβλητικές ερημιές της Παταγονίας μέχρι τα πολύχρωμα νησιά,
Ηφαίστεια ξεπετιούνται στο Περού και ξερνάνε στα ουράνια την οργή τους,
Σείουνται τα χώματα παντού και τρίζουν τα εικονίσματα στην Καστοριά,
Τη σιωπηλή πόλη κοντά στη λίμνη.
Μπολιβάρ, είσαι ωραίος σαν Έλληνας.
[…]
Σας ευχαριστώ θερμά»
29 Νοεμβρίου, 2021