Βασικά σημεία:
· Πιστεύω ότι το 2010 μπορεί να χαρακτηριστεί ως μία χρονιά που σηματοδοτεί μία στροφή στην εξωστρέφεια και που παρά τις δημοσιονομικές δυσκολίες, ο κλάδος των εξαγωγών επέδειξε μία σημαντική μεγέθυνση. Καταφέραμε σε επίπεδο αναγωγής να έχουμε μία αύξηση των εξαγωγών, κατά μέσο όρο γύρω στο 7,5%, σε μία χρονιά κρίσιμη για την εθνική οικονομία, νομίζω ότι είναι κάτι για το οποίο πρέπει κατ’ αρχήν να χαρούμε και δεύτερο να δούμε ότι μπορούμε να πιστέψουμε στην προσπάθεια.
· Το εξαγωγικό εμπόριο και γενικά ο χώρος της οικονομικής διπλωματίας είναι μία εξαιρετικά ανταγωνιστική αγορά, η Ελλάδα δεν είναι η μόνη που προσπαθεί, προσπαθούν και άλλες χώρες. Ακριβώς επειδή η Ελλάδα βρίσκεται σε μία δύσκολη θέση σήμερα οικονομικά, αν και με πορεία βελτίωσης, θεωρώ ότι δεν περισσεύει κανείς και δεν υπάρχει κανένα περιθώριο να ολιγωρήσουμε.
· Τα βασικά σημεία στρατηγικής που θα ήθελα να υπογραμμίσω, είναι: πρώτον, ότι χρειάζεται μία στοχευμένη προσπάθεια, δεύτερον, ότι είναι πάρα πολύ σημαντικό να έχουμε τη βέλτιστη αξιοποίηση του δυναμικού όχι μόνον των γραφείων ΟΕΥ και των αρχών εξωτερικού, αλλά και των λοιπών δομών του κρατικού μηχανισμού και φυσικά τη δουλειά όλων των εξαγωγικών φορέων. Ακόμη, πρέπει να εντοπίσουμε και να αντιμετωπίσουμε με σοβαρότητα και ειλικρίνεια τα εμπόδια και τα αντικίνητρα που υπάρχουν στο εξαγωγικό εμπόριο στην Ελλάδα. Τέταρτον, πρέπει να αξιοποιείται η πληροφόρηση και η εκπαίδευση. Επίσης, σημαντικό είναι να γίνεται μία συνεχής αξιολόγηση, πιθανώς σε τετραμηνιαία βάση και τέλος, είναι σημαντικός ο συντονισμός των κρατικών υπηρεσιών, τον οποίον έχουμε ξεκινήσει αλλά έχουμε και άλλα βήματα να κάνουμε.
· Οι δέκα σημαντικότεροι κλάδοι, είναι τα τρόφιμα, η ενέργεια (ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και πράσινες τεχνολογίες), τα δομικά υλικά, οι κατασκευές, ο τουρισμός, η υγεία (φαρμακευτικά προϊόντα και ιατρικός εξοπλισμός), οι συσκευές (μηχανολογικός και βιομηχανικός εξοπλισμός), οι τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών, τα ποτά (αλκοολούχα και μη) και τέλος τα καλλυντικά. Αυτοί είναι οι δέκα «πρωταθλητές» θα έλεγα του εξαγωγικού εμπορίου της Ελλάδας και πάνω σε αυτούς πρέπει να χτίσουμε, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν μπορεί κάποιος άλλος τομέας να αναδειχθεί σε έναν εξίσου δυναμικό.
· Χωρίσαμε τον κόσμο στις επτά περιοχές στις οποίες υπάρχει ενδιαφέρον. Για κάθε μία από αυτές έχει γίνει αξιολόγηση για το ποιοι είναι οι δυναμικότεροι κλάδοι σε κάθε περιοχή.
Ακολουθεί το πλήρες κείμενο των δηλώσεων:
Θα ήθελα να σας ευχαριστήσω για την παρουσία σας σε μία μέρα που οι μετακινήσεις είναι δύσκολες, παρόλα αυτά και εμείς και εσείς αποδεικνυόμαστε πιστοί σε αυτό το ραντεβού στην αρχή κάθε χρόνου, όπως και πέρυσι, για να μιλήσουμε για τον προγραμματισμό της οικονομικής διπλωματίας.
Καταρχήν θέλω να καλωσορίσω εδώ τους Πρέσβεις που μας τιμούν με την παρουσία τους, το Γενικό Γραμματέα, πέραν του δικού μας Γενικού Γραμματέα Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων Κωνσταντίνο Παπαδόπουλο, και τον Γενικό Γραμματέα του Υπουργείου Περιφερειακής Ανάπτυξης, κύριο Δρυμούση, που και πέρυσι μας είχε κάνει την τιμή να είναι μαζί μας, όπως επίσης και τους εκπροσώπους πολλών φορέων που δεν θα απαριθμήσω τώρα, για να εξοικονομήσουμε χρόνο γιατί σκοπεύω να σας πω πολλά περισσότερα από την περασμένη φορά.
Πέρυσι, όπως είπε και ο Γενικός Γραμματέας, κύριος Κωνσταντίνος Παπαδόπουλος, είχαμε κάνει μία παρουσίαση για τους βασικούς στόχους, για το πώς θέλαμε και προς τα πού θέλαμε να κινηθεί το πρόγραμμα οικονομικής διπλωματίας του 2010. Θυμίζω ότι τότε ο στόχος μας ήταν η ανάδειξη της οικονομικής διπλωματίας ως πυλώνα της πολιτικής, και της πολιτικής του Υπουργείου Εξωτερικών, σαν πυλώνας δηλαδή της εξωτερικής πολιτικής της χώρας αλλά και πυλώνας της οικονομικής πολιτικής της ίδιας της χώρας.
Θεωρώ ότι μέσα σε μία χρονιά καταφέραμε αρκετά σημαντικά πράγματα και το λέω για να αποδώσω τα του Καίσαρος τω Καίσαρι, δηλαδή σε αυτούς που βάλανε πλάτη για να δουλέψουμε μαζί, τις Υπηρεσίες του Υπουργείου Εξωτερικών και τα υπόλοιπα Υπουργεία με τα οποία είχαμε πολύ καλή συνεργασία και πρωτίστως και σημαντικότατα τους ίδιους τους φορείς, τους εξαγωγικούς φορείς, τα Επιμελητήρια και τους επιχειρηματίες που δουλέψαμε μαζί για να αρχίσουμε να στήνουμε το σύστημα της οικονομικής διπλωματίας.
Είχαμε βάλει πέρυσι ένα σχέδιο δραστηριοτήτων για χώρες, για περιοχές και για άλλες δράσεις, το οποίο νομίζω το πετύχαμε αρκετά καλά. Στους χάρτες που παρουσιάζουμε.... βλέπετε με τα κόκκινα σημεία τα μέρη στον κόσμο στα οποία πραγματοποιήθηκαν επισκέψεις της πολιτικής ηγεσίας του Υπουργείου Εξωτερικών με αντικείμενο την οικονομική διπλωματία και με τα κίτρινα σημεία τις χώρες από τις οποίες δεχθήκαμε επισκέψεις για να έχουμε ανταλλαγές. Αν τα μετρήσετε βγαίνουν γύρω στα 35, βέβαια το κάθε σημείο πολλές φορές δείχνει και πολύ περισσότερες επισκέψεις, όπως για παράδειγμα στη Λιβύη, στο Κατάρ και σε άλλες χώρες, όπως το Αζερμπαϊτζάν. Χονδρικά βγαίνουν περίπου δύο-τρεις τέτοιες ανταλλαγές επισκέψεων, είτε προς τα εδώ είτε προς τα εκεί, το μήνα, γεγονός μάλλον πρωτοφανές για τη δραστηριότητα του ΥΠΕΞ σε σχέση με την οικονομική διπλωματία.
Από τα highlights της περυσινής χρονιάς, νομίζω ότι είχε μεγάλη σημασία το ότι καταφέραμε να είμαστε παρόντες δυναμικά στον Αραβικό κόλπο, Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, Κατάρ, Κουβέϊτ, ότι ξεκινήσαμε, ή ξαναξεκινήσαμε αν θέλετε, τη σχέση με τη Λιβύη, ότι διατηρήσαμε και αναθερμάναμε τις σχέσεις με τη Ρωσία, το Αζερμπαϊτζάν, την Τουρκία την Κίνα και όχι μόνο χάρη στις δικές μας προσπάθειες αλλά στην συνολική προσπάθεια που έχει γίνει και από τον Πρωθυπουργό. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, πραγματοποιήσαμε μία επίσκεψη που θεωρώ εξαιρετικά σημαντική για τον κρίσιμο χρόνο στον οποίο έγινε, περίοδος που οι Ηνωμένες Πολιτείες ξεκινούσαν μία πορεία ανάκαμψης, αλλά και περίοδο που έπρεπε η Ελλάδα να καταστήσει σαφή την παρουσία της για να αναβαθμίσει ει δυνατόν το ρόλο της ως εμπορικός εταίρος. Επίσης, θα ξεχώριζα κάποιους μακρινούς - θα έλεγα - προορισμούς που τους θεωρώ επένδυση στο μέλλον, όπως είναι η Κορέα και η Κούβα, η οποία θα είναι μία σημαντική, νομίζω, στο μέλλον αγορά για την Ελλάδα, γιατί αλλάζουν πάρα πολλά πράγματα.
Επίσης, μέσα στο 2010 ασχοληθήκαμε πολύ με την περιφερειακή δράση, και αναφέρομαι κυρίως στη δουλειά που κάναμε σε σχέση με την Μαύρη Θάλασσα και με την ευκαιρία της Ελληνικής Προεδρίας του Οργανισμού Συνεργασίας Ευξείνου Πόντου, του ΟΣΕΠ, όπως επίσης και η συνεργασία που έχουμε ξεκινήσει και με τους Ιταλούς εταίρους μας και τους Σλοβένους από την Ευρωπαϊκή Ένωση για την Πρωτοβουλία Αδριατικής – Ιονίου.
Τέλος, θέλω να αναφέρω ξεχωριστά και πάλι τους εξαγωγικούς φορείς και κυρίως τους τρεις εθνικούς, θα έλεγα, εξαγωγικούς φορείς, τον ΣΕΠ, τον ΣΕΒΕ και τον ΣΕΚ με τους οποίους έχουμε μία συνεχή ανταλλαγή απόψεων και που και για τη σημερινή συζήτηση πρέπει να σας πω ότι είχαμε πάρα πολύ σημαντικό input από όλους για να μπορέσουμε να προχωρήσουμε πιο πέρα αυτό το πρόγραμμα, τα Επιμελητήρια των παραγωγικών φορέων, τον ΣΕΒ, το ΕΒΕΑ, το ΣΒΑΠ, το ΣΒΕ Βορείου Ελλάδος, την Ένωση Ελληνικών Τραπεζών, την Ένωση Εφοπλιστών και πολλούς ακόμα και δεν θα τους αναφέρω όλους, αλλά κανέναν δεν υποτιμώ. Τα διμερή Επιμελητήρια, θυμίζω ότι μέσα στο 2010 είχαμε και το Ελληνοαραβικό forum επιχειρηματιών που έγινε με την μέριμνα του Ελληνοαραβικού Επιμελητηρίου, Ελληνοαμερικανικό, Ιαπωνικό, Ρωσικό, είναι πάρα πολλά και όλα πάρα πολύ σημαντικοί partners, όπως επίσης και τους συνεργαζόμενους φορείς και υπηρεσίες, πέραν των Υπουργείων, τον ΟΠΕ, το Invest in Greece.
Και τέλος θέλω να ξεχωρίσω τη σημασία που έχει και που θα έχει όλο και περισσότερο ελπίζω, ο ίδιος ο ιδιωτικός τομέας, πέραν των Οργανώσεων, είναι και οι ίδιες οι επιχειρήσεις που κάνουν πολύ σημαντική δουλειά. Θυμίζω ότι σε μερικές μέρες έχουμε το forum το οποίο διοργανώνεται από τους τρεις εξαγωγικούς φορείς και την τράπεζα Eurobank, που θα γίνει στην Κύπρο, σαν μία ευκαιρία ανοίγματος προς τις χώρες της Μέσης Ανατολής.
Ο Γενικός Γραμματέας αναφέρθηκε προηγουμένως στα θετικά αποτελέσματα των εξαγωγών για το 2010 - και θα συμφωνήσω μαζί του ότι έχουμε ακόμα πολλή δουλειά - όμως το ότι καταφέραμε σε επίπεδο αναγωγής να έχουμε μία αύξηση των εξαγωγών, κατά μέσο όρο γύρω στο 7,5%, σε μία χρονιά κρίσιμη για την εθνική οικονομία, είναι νομίζω ότι κάτι για το οποίο πρέπει κατ’ αρχάς να χαρούμε και κατά δεύτερο να δούμε ότι μπορούμε να πιστέψουμε στην προσπάθεια.
Σ' αυτό το διάγραμμα βλέπει κανείς με βαθύ πράσινο εκεί που τα πήγαμε καλά, και βλέπετε ότι μιλάμε για ποσοστά, είναι οι τρεις σημαντικότερες χώρες, εμπορικοί εταίροι. Βλέπετε ότι σε κάποιες χώρες, όπως στο Ηνωμένο Βασίλειο, έχουμε φθάσει το 37%. Υπάρχουν χώρες στις οποίες είχαμε μικρή μείωση, που είναι με το πορτοκαλί και χώρες στις οποίες είχαμε σοβαρή μείωση που είναι με το κόκκινο.
Όσο για τα απόλυτα ποσά, που είναι σε εκατομμύρια ευρώ παρατηρούμε ότι υπάρχουν τέσσερις χώρες για τις οποίες είχαμε σημαντικές μειώσεις. Η μία είναι οι Ηνωμένες Πολιτείες, που μπορούμε να αξιολογήσουμε, η δεύτερη είναι η Ιταλία, η Ελβετία που κι εγώ εντυπωσιάστηκα όταν το είδα και η πρώην Γιουγκοσλαβική Δημοκρατία της Μακεδονίας. Για την κάθε μία υπάρχουν πολλές και διαφορετικές αιτίες τις οποίες θα πρέπει να αξιολογήσουμε και νομίζω ότι μία από τις δουλειές που θα έχουμε να κάνουμε και στη φετινή χρονιά και να τη συστηματοποιήσουμε, κι εδώ απευθύνομαι κυρίως στους εξαγωγικούς φορείς, γιατί σε λίγο θα μιλήσω για το πώς βλέπω αυτή τη συνεργασία, θα είναι να αξιολογούμε γιατί πήγαμε καλά και πού, αλλά και πού είχαμε προβλήματα.
Αυτά τα παραδείγματα των τεσσάρων χωρών, για μένα, για παράδειγμα, είναι κάτι που πρέπει να αξιολογήσουμε και να καταλάβουμε γιατί και τί πρέπει να διορθώσουμε.
Συνολικά όμως το 2010 πιστεύω ότι ήταν μια θετική χρονιά και ήταν μία θετική χρονιά γιατί είχαμε και καλή συνεργασία με τους φορείς και τα συναρμόδια Υπουργεία.
Πιστεύω ότι το 2010 μπορεί να χαρακτηριστεί ως μία χρονιά που σηματοδοτεί μία στροφή στην εξωστρέφεια και που παρά τις δημοσιονομικές δυσκολίες, ο κλάδος των εξαγωγών επέδειξε μία σημαντική μεγέθυνση. Επίσης, έχει σημασία ότι σε επίπεδο Συνδέσμων και Επιμελητηρίων έχει καταγραφεί και αριθμητική αύξηση των ελληνικών εξαγωγικών επιχειρήσεων μέσα στο 2010, άρα δεν έχουμε μόνο αύξηση των μεγεθών αλλά και αύξηση των players, των παικτών, των ανθρώπων και των επιχειρήσεων που μπήκαν σε αυτήν την προσπάθεια και αυτό για μένα είναι ένα δείγμα υγείας της ελληνικής οικονομίας, ένα δείγμα προσπάθειας.
Μπορούμε να αποδώσουμε αυτή την αύξηση και σε μακροοικονομικά αίτια όπως ήταν και η διολίσθηση του Ευρώ και η αρχή ανάκαμψης οικονομιών κ.λπ., αλλά προσωπικά εγώ θα το αποδώσω κυρίως στο πείσμα και στο δυναμισμό των ελληνικών επιχειρήσεων. Μην ξεχνάμε ότι οι Έλληνες και οι ελληνικές επιχειρήσεις έχουν μακρά ιστορία σχέσης με το εξωτερικό εμπόριο, οι Έλληνες και ιστορικά, αν θέλετε, είναι άνθρωποι που σαν επιχειρηματίες έχουν αναδειχθεί σε όλο τον κόσμο και νομίζω ότι αυτό ακριβώς είναι που και εμείς, σαν Υπουργείο Εξωτερικών, θέλουμε να τονίσουμε και να αναδείξουμε μέσα από αυτό το πρόγραμμα που φέτος θα σας παρουσιάσω και με μία λιγάκι πιο στρατηγική σκοπιά.
Θεωρώ ότι η προσπάθεια που κάνουμε με συστηματικό τρόπο να στηρίξουμε τους επιχειρηματικούς φορείς και τους κρατικούς φορείς, να συνεργαστούμε με αυτούς, έχει μεγάλη σημασία και θα προσπαθήσω εδώ να δείξω και τον σημαντικό, πρωταρχικό θα έλεγα, ρόλο που τουλάχιστον για μένα έχει και το Υπουργείο Εξωτερικών.
Λοιπόν, αυτά όμως για το 2010 το οποίο πλέον είναι ιστορία, είναι ιστορία την οποία θα πρέπει να αξιολογήσουμε, είναι τα συμπεράσματα που θα πρέπει να αντλήσουμε και που θεωρώ ότι έχουμε δουλειά να κάνουμε για να βγάλουμε τα συμπεράσματα, αλλά κυρίως αυτό που μας ενδιαφέρει και που και εμένα ενδιαφέρει σαν επικεφαλής αυτής της προσπάθειας στο Υπουργείο Εξωτερικών, είναι να δούμε τί πρέπει να κάνουμε από φέτος και σε βάθος χρόνου, δεν με ενδιαφέρει μόνο να πούμε ότι έχουμε ένα πρόγραμμα επισκέψεων κ.λπ. για το 2011, με ενδιαφέρει πώς θα δυναμώσουμε αυτή την προσπάθεια που ξεκίνησε να γίνεται για την οικονομική διπλωματία, πρέπει να μετρήσουμε τί δεν κάναμε σωστά ή τί δεν κάναμε επαρκώς το 2010.
Σε μία πρόσφατη συζήτηση που είχαμε με εξαγωγικούς φορείς, η κυρία Σακελλαρίδη, με την οποία πρέπει να υπογραμμίσω την πολύ καλή σχέση και συνεργασία που έχουμε, μου είπε ότι δεν βλεπόμασταν αρκετά συχνά. Έχει δίκιο. Αυτά είναι σημεία τα οποία πρέπει να βάλουμε κάτω και να τα υλοποιήσουμε και να τα διορθώσουμε για να τα κάνουμε πιο σωστά και επίσης νομίζω ότι κάτι που χρειάζεται η οικονομική διπλωματία στην Ελλάδα είναι ότι πρέπει να την αντιμετωπίσουμε σοβαρά, με ένα στρατηγικό σχέδιο, δεν είναι τομέας που προσφέρεται για τυχαίες κινήσεις και κινήσεις εντυπωσιασμού, γιατί το αποτέλεσμα μετριέται ένα χρόνο μετά κι έτσι έχουμε το περιθώριο να δουλέψουμε σωστά. Χρειάζεται λοιπόν συστηματική δουλειά, χρειάζεται συνέχεια και συνέπεια και χρειάζεται συνεργασία και με τις υπόλοιπες υπηρεσίες και με τον ιδιωτικό τομέα. Αυτό γιατί, μεταξύ άλλων, το εξαγωγικό εμπόριο και γενικά ο χώρος της οικονομικής διπλωματίας είναι μία εξαιρετικά ανταγωνιστική αγορά, η Ελλάδα δεν είναι η μόνη που προσπαθεί, προσπαθούν και άλλες χώρες. Θυμίζω ότι οι κοντινές μας χώρες, έχουν ένα πάρα πολύ ισχυρό πρόγραμμα και απέναντι σε αυτό πρέπει να συστρατεύσουμε όλοι τις δυνάμεις μας για να διεκδικήσουμε τον χώρο στην αγορά τον οποίο αξίζει να έχουν οι ελληνικές επιχειρήσεις και ακριβώς επειδή η Ελλάδα βρίσκεται σε μία δύσκολη θέση σήμερα οικονομικά, αν και με πορεία βελτίωσης, θεωρώ ότι δεν περισσεύει κανείς και δεν υπάρχει κανένα περιθώριο να ολιγωρήσουμε.
Θα σας παρουσιάσω σε αδρές γραμμές το πώς τα πράγματα σχεδιάζονται από την πλευρά του Υπουργείου Εξωτερικών, εδώ σε αυτό τον χάρτη, δεν φαίνεται πολύ καλά, αλλά έχουμε βάλει πάνω σε έναν χάρτη όλα τα σημεία που το Υπουργείο Εξωτερικών έχει παρουσία, ουσιαστικά είναι τα γραφεία ΟΕΥ και οι Πρεσβείες και τα Γενικά Προξενεία. Πάμε στον επόμενο χάρτη, που βλέπουμε πού υπάρχουν γραφεία ΟΕΥ. Όπως βλέπετε δεν είναι και λίγα, - το ΟΕΥ είναι Γραφείο Οικονομικών και Εμπορικών Υποθέσεων για όσους δεν το γνωρίζουν - έχουμε παρουσία σε αρκετές χώρες και αν σε αυτές προσθέσουμε και τα γραφεία προξενείων ή πρεσβειών που υπάρχουν, πάμε στην επόμενη, συνολικά βλέπουμε ότι το Υπουργείο Εξωτερικών έχει παρουσία η οποία μπορεί να αξιοποιηθεί. Στη χρονιά που πέρασε προσπαθήσαμε να αξιοποιήσουμε αυτό το δυναμικό και αναφέρω απλώς σαν παράδειγμα το ότι από όλους αυτούς τους πόλους, αν θέλετε, τραβούσαμε υλικό το οποίο έμπαινε στη διαδικτυακή πύλη ΑΓΟΡΑ, με αυτούς τους πόλους υλοποιήσαμε τις ημέρες πληροφόρησης, τα διαδικτυακά σεμινάρια κ.λπ. Θεωρώ όμως ότι έχουμε πολύ περισσότερα πράγματα να κάνουμε, αν θέλουμε πραγματικά να αξιοποιήσουμε και να βάλουμε σε μία τροχιά δυναμική αυτό τον μηχανισμό και αυτήν την στρατηγική για την οικονομική διπλωματία.
Τα βασικά σημεία στρατηγικής που θα ήθελα εγώ να υπογραμμίσω, είναι επτά. Πρώτον, ότι χρειάζεται να έχουμε μία στοχευμένη προσπάθεια, όπως είχαμε πει και πέρυσι, πρέπει να ξέρουμε ποιοι είναι οι κλάδοι στους οποίους θα προσπαθήσουμε να αυξήσουμε την προσπάθειά μας και ποιες είναι οι αγορές, οι χώρες ή οι περιοχές αν θέλετε, που πρέπει να το κάνουμε. Αν δεν είμαστε στοχευμένοι, δε θα μπορέσουμε να πετύχουμε πολλά πράγματα, γιατί όλα παντού είναι αδύνατον να τα κάνουμε.
Δεύτερον, θεωρώ ότι είναι πάρα πολύ σημαντικό να έχουμε τη βέλτιστη αξιοποίηση αυτού του δυναμικού και δεν αναφέρομαι μόνο στα γραφεία ΟΕΥ και τις αρχές εξωτερικού, που όπως είπα είναι το σημείο επαφής με την πραγματική αγορά και άρα έχουν μία ιδιαίτερη σημασία, αλλά υπάρχουν και οι υπόλοιπες δομές του κρατικού μηχανισμού, που είναι ο ΟΠΕ, που είναι το Invest in Greece κ.λπ. και φυσικά η δουλειά που κάνουν όλοι οι εξαγωγικοί φορείς και οι υπόλοιποι. Θεωρώ ότι έχει ιδιαίτερη σημασία να κοιτάξουμε με ειλικρίνεια και με αποτελεσματικότητα τη συνεργασία του κράτους, των φορέων, των εξαγωγικών φορέων κ.λπ. και του ιδιωτικού τομέα. Για μένα, η ανάγνωση του 2010 δεν είναι ικανοποιητική, έχουμε πολλά πράγματα να κάνουμε σε αυτό για να αξιοποιήσουμε τις δυνάμεις που ο καθένας φέρνει από την πλευρά του.
Τέταρτον, θεωρώ ότι πρέπει να βάλουμε κάτω και να αντιμετωπίσουμε με σοβαρότητα και ειλικρίνεια τα εμπόδια και τα αντικίνητρα που υπάρχουν στο εξαγωγικό εμπόριο στην Ελλάδα. Είναι πολλά, όσοι από σας ασχολείστε με αυτόν τον τομέα τα γνωρίζετε ίσως και καλύτερα από εμάς, αλλά δεν φτάνει να τα αναγνωρίζουμε, πρέπει να δούμε με ποια μέτρα θα μπορέσουν να αντιμετωπιστούν, κάποια είναι θεσμικά, κάποια είναι οργανωτικά, στο χέρι μας είναι να τα βάλουμε κάτω.
Πέμπτο σημείο, στη στρατηγική για την εξωστρέφεια είναι η πληροφόρηση και η εκπαίδευση, να γνωρίζουμε τί, να έχουμε τα εργαλεία που μας δίνουν τη γνώση και επίσης να εκπαιδεύσουμε τους ανθρώπους, οι οποίοι συμμετέχουν σε αυτή την προσπάθεια, είτε είναι άνθρωποι του Δημοσίου είτε είναι ιδιωτικοί φορείς.
Έκτο σημείο είναι μία συνεχής αξιολόγηση. Θεωρώ και από την φετινή προσπάθεια, που είναι η πρώτη φορά που καθόμαστε να αξιολογήσουμε τί έγινε το 2010, ότι είναι λάθος μία φορά το χρόνο να κοιτάζουμε πίσω για να δούμε τί έγινε, χρειάζονται αξιολογήσεις και διορθώσεις πιο συχνά, χρειάζονται πιθανώς σε τετραμηνιαία βάση, θα το συζητήσουμε.
Και τέλος, ο συντονισμός των κρατικών υπηρεσιών, το οποίο είναι πάρα πολύ σημαντικό, έχουμε ξεκινήσει αλλά έχουμε και άλλα βήματα να κάνουμε.
Ξεκινώντας λοιπόν από τα βασικά σημεία στρατηγικής, το πρώτο που είπα είναι η στοχευμένη προσπάθεια, οι κλάδοι και οι αγορές. Για το θέμα αυτό, που είχαμε αναφέρει και το 2010, μέσα στη χρονιά που έγινε, πριν το καλοκαίρι, κάναμε μία προσπάθεια. Έστειλα προσωπικά μία εγκύκλιο σε όλες αυτές τις αρχές εξωτερικού ζητώντας να μας πουν στη χώρα ή στην περιοχή στην οποία δραστηριοποιούνται ποιοι είναι οι βασικοί κλάδοι και ποιοι είναι οι βασικοί τομείς στους οποίους θεωρούν από την επαφή τους με την αγορά ότι η Ελλάδα μπορεί να έχει, να κάνει δουλειά.
Παράλληλα, οι Υπηρεσίες του Υπουργείου Εξωτερικών και θέλω εδώ να ευχαριστήσω ξεχωριστά τη Β1 και τη Β8 για τη δουλειά που έκαναν, αλλά και όλες βέβαια τις Υπηρεσίες του Υπουργείου Εξωτερικών και το γραφείο του Γενικού Γραμματέα Διεθνούς Οικονομικής Συνεργασίας, έκαναν μία αξιολόγηση αυτού του υλικού και κατέληξαν σε μία σειρά από δεδομένα.
Οι δέκα σημαντικότεροι κλάδοι, είναι τα τρόφιμα, πολλές μορφές βέβαια, η ενέργεια (ανανεώσιμες πηγές ενέργειας και πράσινες τεχνολογίες), τα δομικά υλικά, οι κατασκευές, ο τουρισμός, η υγεία (φαρμακευτικά προϊόντα και ιατρικός εξοπλισμός), οι συσκευές (μηχανολογικός και βιομηχανικός εξοπλισμός), οι τεχνολογίες πληροφορικής και επικοινωνιών, τα ποτά (αλκοολούχα και μη) και τα καλλυντικά. Αυτοί είναι οι δέκα πρωταθλητές θα έλεγα του εξαγωγικού εμπορίου της Ελλάδας και πάνω σε αυτούς πρέπει να χτίσουμε, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν μπορεί κάποιος άλλος τομέας να αναδειχθεί σε έναν εξίσου δυναμικό.
Το δεύτερο πράγμα που κάναμε ήταν να βάλουμε κάποιες περιφερειακές στοχεύσεις και αυτό το κάναμε, χωρίζοντας ουσιαστικά τον κόσμο στις επτά περιοχές στις οποίες υπάρχει ενδιαφέρον. Είναι οι χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, Βορείου Αμερικής και Αυστραλία, δεύτερη είναι τα Βαλκάνια, χωρίς σειρά προτεραιότητας, τρίτη η Μέση Ανατολή και η Βόρεια Αφρική, τέταρτη ο Εύξεινος Πόντος και ο Καύκασος, πέμπτη η Ασία και η Άπω Ανατολή, έκτη η Λατινική Αμερική και έβδομη η Υποσαχαρική Αφρική. Για κάθε μία από αυτές τις περιοχές έχει γίνει αξιολόγηση για το ποια είναι τα δυναμικά, οι δυναμικοί κλάδοι να πω, δηλαδή οι πέντε δυναμικότεροι κλάδοι στην κάθε μία από αυτές τις περιοχές.
Αν τις διατρέξουμε στα γρήγορα, δεν θα το κουράσω πολύ, στην Ευρώπη, τη Βόρειο Αμερική και την Αυστραλία ξεχωρίζουν τα τρόφιμα, η ενέργεια: ΑΠΕ, πράσινες τεχνολογίες, ο τουρισμός, η υγεία, οι τεχνολογίες πληροφορικής. Αντίστοιχα, στα Βαλκάνια τα στοιχεία στα οποία δείχνει το μεγαλύτερο δυναμισμό είναι η ενέργεια, τα τρόφιμα, οι κατασκευές, η υγεία και δομικά υλικά. Στη Μέση Ανατολή τα τρόφιμα, η ενέργεια, οι κατασκευές, οι συσκευές, ο μηχανολογικός εξοπλισμός και δομικά υλικά. Στον Εύξεινο Πόντο και τον Καύκασο είναι τα τρόφιμα, οι κατασκευές, η ενέργεια, τα ποτά και το real estate. Στην Ασία είναι τα τρόφιμα, η ενέργεια, τα δομικά υλικά, ο τουρισμός και οι κατασκευές. Στη Λατινική Αμερική έχουμε τα τρόφιμα, την ενέργεια, τα ποτά, τις συσκευές και τη ναυτιλία. Και στην Υποσαχαρική Αφρική έχουμε την υγεία, τις συσκευές, τα δομικά υλικά, τα έπιπλα και τρόφιμα.
Αυτό σαν άσκηση μας δείχνει ότι στην οργάνωση που κάνουμε για την προσπάθεια, δεν πρέπει να κάνουμε παντού τα ίδια και δεν πρέπει ακόμα και όλα αυτά τα γραφεία ΟΕΥ κ.λπ. που είπαμε, να έχουν ακριβώς την ίδια εκπαίδευση, την ίδια στόχευση, τα ίδια εργαλεία. Χρειάζεται μία εξειδίκευση της προσπάθειας που κάνουμε και νομίζω ότι αυτό ακριβώς θα είναι ένα από τα αντικείμενα που θα προσπαθήσουμε να υλοποιήσουμε μέσα στο 2011.
Σημαντική είναι η συζήτηση για τη βέλτιστη αξιοποίηση του δυναμικού που ανέφερα πριν. Το δυναμικό αυτό, οι αρχές εξωτερικού και τα γραφεία ΟΕΥ, όπως έχουμε πει είναι πάρα πολύ σημαντικό, αλλά χρειάζεται ακόμα μεγαλύτερη προσπάθεια. Η προσπάθεια αυτή είναι ο συντονισμός, η κατανομή και η αξιοποίηση του δυναμικού των αρχών εξωτερικού, όπως ανέφερα πριν, σε σχέση με τα ευρήματα αυτών των ερευνών που έχουμε κάνει αλλά και στη συνέχεια, με τη συνεργασία που θα κάνουμε με εξαγωγικούς φορείς και βέβαια η συσπείρωση της προσπάθειας γύρω από αυτούς τους πόλους.
Αυτό, θα επιμείνω λίγο, γιατί πραγματικά πιστεύω ότι χρειάζεται ένας εξαιρετικά μεγάλος συντονισμός απ’ όλα τα Υπουργεία που έχουν να κάνουν με την εξωστρέφεια της Ελληνικής Οικονομίας και αυτά είναι όχι μόνο το Υπουργείο Ανάπτυξης, το Υπουργείο Περιφερειακής Ανάπτυξης, αλλά είναι και το Υπουργείο Ενέργειας, είναι και το Υπουργείο Τουρισμού και Πολιτισμού, είναι το Υπουργείο Γεωργίας κ.λπ. Επίσης, νομίζω ότι υπάρχουν κάποια εργαλεία, τα οποία μπορούμε να αξιοποιήσουμε και κάποια εργαλεία που πρέπει να συνεχίσουμε να δουλεύουμε σε σχέση με αυτές τις αρχές εξωτερικού και το δυναμικό. Και ένα από αυτά, για παράδειγμα, είναι η αξιοποίηση της πιστοποίησης κατά ISO, που έχουν αυτά τα γραφεία ΟΕΥ, είναι μία σειρά από άλλες σκέψεις, τις οποίες δε θα το κάνω εγώ, θα σας τις εκθέσει στη συνέχεια ο Γενικός Γραμματέας ΔΟΣ & ΑΣ, αλλά εγώ από τη δική μου θέση θέλω να πω ότι θεωρώ κομβικό σημείο και είχαμε ήδη κάποιες επαφές, να επιλύσουμε και να αντιμετωπίσουμε και μία σειρά από θεσμικά, κλαδικά ζητήματα, τα οποία έχει θέσει ο κλάδος των ΟΕΥ και για τα οποία πρέπει να σας πω ότι υπάρχει αυτήν τη στιγμή συντονισμός και συζήτηση και με τον Υπουργό και στο σύνολο του Υπουργείου Εξωτερικών, γιατί θεωρούμε ότι είναι ένας κλάδος που έχει σημασία για την εξωτερική οικονομική πολιτική της χώρας και πρέπει και αυτά τα ζητήματα να απαντηθούν.
Τα επόμενα σημεία αυτού του στρατηγικού σχεδιασμού για την οικονομική διπλωματία, έχουν να κάνουν κατ’ αρχήν με τη συνεργασία του κράτους και των εξαγωγικών φορέων και του ιδιωτικού τομέα. Εδώ λοιπόν, ήθελα να σας πω ότι μετά από τις συζητήσεις που κάναμε με όλους τους εξαγωγικούς φορείς αποφάσισα ότι από τη φετινή χρονιά θα ξεκινήσουμε σε ένα θεσμοθετημένο, επίσημο επίπεδο τη δημιουργία ad hoc ομάδων εργασίας ανάμεσα στο ΥΠΕΞ, τους εξαγωγικούς φορείς και τα Επιμελητήρια, με τη συμμετοχή φυσικά και των υπόλοιπων Υπηρεσιών και Υπουργείων, στο μέτρο που κρίνουν σημαντική και χρήσιμη την παρουσία τους.
Αυτό το λέω γιατί είναι μία πρόταση, την οποία θα σας πω και πολύ συγκεκριμένα, αναγνώσαμε και στις προτάσεις που πήραμε από τον Πανελλήνιο Σύνδεσμο Εξαγωγέων και στις προτάσεις που πήραμε από τον ΣΕΒΕ και στις συζητήσεις που είχαμε κάνει με τον ΣΕΒ αλλά και με πολλούς άλλους φορείς, ότι, ουσιαστικά τι μας έλεγαν, παιδιά εμείς είμαστε εδώ να βοηθήσουμε, να δώσουμε την τεχνογνωσία μας, να δώσουμε πληροφόρηση, ενημέρωση, αλλά ελάτε να κάτσουμε μαζί. Θεωρώ, λοιπόν, ότι εφόσον μπορούμε να ξεκινήσουμε να κάνουμε αυτήν τη δουλειά, θα την κάνουμε με έναν όρο, ότι αυτού του είδους οι ad hoc ομάδες εργασίας πρέπει να έχουν συγκεκριμένο αντικείμενο, δε θέλουμε γενικές συζητήσεις, συγκεκριμένη αρχή, μέση και τέλος, για να βγάζουμε αποτελέσματα.
Για παράδειγμα, να δουλέψουμε μαζί σε αυτούς τους έξι στόχους που έχουμε βάλει, να δουλέψουμε περισσότερο για τις γεωγραφικές και κλαδικές προτεραιότητες, να προχωρήσουμε την πληροφόρηση και την εκπαίδευση, να ενισχύσουμε τις συνεργασίες και έξω από την Ελλάδα, έχουν γίνει πολλές φορές προτάσεις και για εκθετήρια και για αποστολές κ.λπ. και για να προωθήσουμε την ιδέα των clusters.
Και τέλος, να κάνουμε από κοινού αυτήν την προσπάθεια για την παρακολούθηση και την αξιολόγηση, που όπως είπα και πριν, πρέπει να γίνεται πιο συχνά και όχι μία φορά το χρόνο. Θεωρώ ότι, αν φτιάξουμε καταρχήν ένα βασικό αριθμό ομάδων συνεργασίας, για να μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τα πρώτα από αυτά και αυτό θα γίνει σε μία συνάντηση που θα φροντίσω να κάνουμε σύντομα, για να τη σχεδιάσουμε αλλά και να μπορούμε να κάνουμε μία συνολική αποτίμηση ανά περίπου τετράμηνο θα έλεγα, για το πώς πηγαίνει το πρόγραμμα εξωστρέφειας, τότε θα είμαστε σε καλό δρόμο.
Υπάρχουν επίσης μία σειρά από πρωτοβουλίες, τις οποίες θέλουμε να υλοποιήσουμε ή να συνεχίσουμε να υλοποιούμε, αν θέλετε, μέσα στην τρέχουσα χρονιά, για τη βελτίωση του προγράμματος οικονομικής διπλωματίας και εξωστρέφειας της χώρας.
Το πρώτο είναι κάτι το οποίο είναι ήδη γνωστό, έχει αναφερθεί και από αρκετούς συναδέλφους από άλλα Υπουργεία, που είναι το branding της Ελλάδας και των ελληνικών προϊόντων. Αυτό είναι ένα αίτημα, το οποίο έχει έρθει και από πάρα πολλούς εξαγωγικούς φορείς, ότι πρέπει επιτέλους να δώσουμε μία εικόνα διεθνή για το τι είναι η Ελλάδα και τι είναι τα προϊόντα της.
Εδώ θέλω να είναι πάρα πολύ σαφές ότι δεν μιλάμε για μία ξεχωριστή προσπάθεια του Υπουργείου Εξωτερικών, μιλάμε για τον συντονισμό του Υπουργείου Εξωτερικών που έχει την επαφή με τον υπόλοιπο κόσμο, μαζί με όλους τους υπόλοιπους φορείς, το Υπουργείο Περιφερειακής Ανάπτυξης, το Υπουργείο Τουρισμού κ.λπ., για να μπορέσουμε να έχουμε μία ολοκληρωμένη εικόνα.
Δεύτερον, είναι το πρόγραμμα της ψηφιακής σύγκλισης και η αξιοποίησή του. Εδώ, σε συνεργασία και της Γενικής Γραμματείας Διεθνούς Οικονομικής Συνεργασίας και της Ειδικής Γραμματείας Αξιοποίησης Διεθνών Προγραμμάτων του Υπουργείου Εξωτερικών, έχει γίνει μία ολοκληρωμένη δουλειά για την αναβάθμιση του agora.mfa.gr, αλλά και άλλων δικτυακών τόπων που μπορούν να προωθήσουν την ενημέρωση, την προβολή και την εκπαίδευση.
Ένα τρίτο σημείο, το οποίο θεωρώ σημαντικό, κι εδώ επίσης θα χρειαστούμε τη στήριξη των εξαγωγικών φορέων, είναι το Παρατηρητήριο Εξαγωγών. Θεωρώ ότι, και η δική μου εμπειρία δείχνει ότι μέσα στην προσπάθεια που γίνεται, η έγκαιρη ενημέρωση και η έγκυρη εικόνα, για το πώς πηγαίνουμε, πού πηγαίνουμε και σε τί οφείλεται αυτή η πορεία, είναι εξαιρετικά σημαντική. Και αυτό είναι μία δουλειά που πρέπει να γίνει σε συνεργασία και με φορείς της αγοράς και με φορείς εξαγωγικούς αλλά και με τα υπόλοιπα Υπουργεία και θεωρώ ότι θα είναι και μία σημαντική προσθήκη και στην πληροφόρηση που δίνεται από το ίδιο το site agora.mfa.gr.
Τέλος, τα δύο τελευταία σημεία τα οποία θεωρώ πάρα πολύ σημαντικά: το ένα έχει να κάνει με την ηθική επιβράβευση αυτών που ήταν οι μπροστάρηδες, αν θέλετε, στην εξωστρέφεια, αυτών που αποδεικνύονται κάθε χρόνο οι «πρωταθλητές» και γι’ αυτό θέλουμε να θεσμοθετήσουμε και να ξεκινήσουμε τη βράβευση κάθε χρόνο, σε συνεργασία με τους εξαγωγικούς φορείς, αυτών που θα έχουν τα καλύτερα αποτελέσματα. Εκτός του ότι δίνουμε την ηθική επιβράβευση, αυτοί οι άνθρωποι, αυτές οι επιχειρήσεις θα μπορούν ίσως να δώσουν και κάποια μαθήματα θα έλεγα ή να εξηγήσουν τα κόλπα, ας πούμε, για το πώς κάποιος μπορεί να είναι επιτυχημένος και να ξεφύγει από δυσκολίες για την εξαγωγική δουλειά.
Και τέλος, η υποστήριξη των νέων για εξωστρεφή επιχειρηματικότητα. Ήδη στη φετινή χρονιά ξεκινάμε κάποιες προσπάθειες για συνεργασίες ανάμεσα σε φορείς νέων επιχειρηματιών από την Ελλάδα και από άλλες χώρες, γιατί θεωρούμε ότι αυτό είναι κάτι που ξεκινάει και διδάσκεται, αν θέλετε, από τα πρώτα χρόνια της προσπάθειας και βέβαια επίσης βοηθώντας αυτούς τους ανθρώπους να ξεφύγουν και αυτοί από μία σειρά αντικινήτρων κ.λπ.
Τέλος, έχοντας κλείσει αυτή τη συζήτηση για τον στρατηγικό σχεδιασμό, ερχόμαστε στον προγραμματισμό για το 2011. Εδώ, επειδή έχω μιλήσει πολύ και με ενδιέφερε περισσότερο να μιλήσουμε για τον στρατηγικό σχεδιασμό και τους βασικούς στόχους που βάλαμε, και εκεί είναι που θα ήθελα να ακούσω και σχόλια από εσάς μετά, να σας πω ότι για το 2011 συνεχίζουμε την προσπάθεια, όπως ξεκίνησε από πέρυσι, βάζοντας και κάποιους καινούριους γεωγραφικούς στόχους.
Θα συνεχίσουμε τις επισκέψεις πολιτικής και πολιτειακής ηγεσίας και αντιπροσωπειών του Υπουργείου Εξωτερικών, τις μικτές Διυπουργικές Επιτροπές, για τις οποίες στο υλικό που σας έχει μοιραστεί υπάρχει ένα πρώτο σχέδιο αυτών που έχουν ήδη προγραμματιστεί, αλλά επίσης επιχειρηματικές αποστολές, ενημερωτικές ημερίδες κ.λπ. Θα συνεχίσουμε επίσης τη συνεργασία με συνολικούς και κλαδικούς φορείς, την επιχειρηματική πληροφόρηση και τον ανασχεδιασμό της διαδικτυακής πύλης agora όπως σας είπα, όπως επίσης και την αξιοποίηση του συστήματος ποιότητας των γραφείων ΟΕΥ.
Όμως, στα πιο συγκεκριμένα, θα έλεγα ότι αυτό που θέλουμε να συνεχίσουμε είναι φυσικά τη στενή συνεργασία με αυτούς που είναι οι παραδοσιακοί μας partners, δηλαδή ευρωπαϊκές χώρες, περιοχές της Μαύρης Θάλασσας, της Μεσογείου που κάναμε αρκετή δουλειά, φυσικά θα συνεχίσουμε την επαφή με τις αραβικές χώρες, αλλά επίσης στη φετινή χρονιά θέλουμε να προχωρήσουμε το άνοιγμα προς την Ασία και μέσα σε αυτό νομίζω ότι η χώρα που θα σημαδέψει αν θέλετε αυτή τη χρονιά, που θέλουμε να σημαδέψει αυτή τη χρονιά, είναι η Ινδία, με την οποία έχουμε προγραμματίσει μία μικτή Διυπουργική Επιτροπή τον Μάρτιο, αν θυμάμαι καλά, και στην οποία προγραμματίζουμε επίσκεψη και επιχειρηματική αποστολή τον Ιούνιο του 2011, μία χώρα που έχει πάρα-πάρα πολλά ενδιαφέροντα, σε τεχνολογία, μεταφορές, χίλια δυο πράγματα και μία εξαιρετικά ανερχόμενη οικονομία.
Επίσης, μέσα στο δεύτερο εξάμηνο της χρονιάς θέλουμε να στρέψουμε την προσοχή μας και σε δύο άλλες περιοχές, που είναι λίγο σε λανθάνουσα θα έλεγα κατάσταση. Η μία είναι η Λατινική Αμερική, όπου υπάρχει πολύ μεγάλο περιθώριο –θυμίζω μόνο τη δυνατότητα συνεργασίας με τη Βραζιλία για τους Ολυμπιακούς Αγώνες του Ρίο το 2016, κάτι το οποίο θέλουμε να καλλιεργήσουμε– όπως επίσης και χώρες της υποσαχάριας Αφρικής. Είναι χώρες στις οποίες οι Έλληνες είναι πάρα πολύ ευπρόσδεκτοι, περισσότερο πιθανώς από πολλούς άλλους λαούς και στις οποίες πρέπει σιγά-σιγά να αρχίσουμε να ανοίγουμε αυτές τις συνεργασίες και χώρες που φιλοξενούν πολύ ελληνισμό.
Αυτά, φίλες και φίλοι, και πάμε στην τελευταία διαφάνεια. Είναι ουσιαστικά τα βασικά σημεία για την ανάπτυξη της στρατηγικής της οικονομικής διπλωματίας για το 2011 αλλά και οι βάσεις που θέλουμε να βάλουμε για τα επόμενα χρόνια. Αν κρατούσα δύο σημεία είναι πρώτον, μία προσπάθεια που κάνουμε να εντάξουμε μέσα στη λειτουργία και στο σχεδιασμό πιο στενά τους εξαγωγικούς φορείς και τους φορείς της αγοράς, γιατί θεωρώ ότι εδώ πλέον έχουμε μία ωριμότητα που μπορούμε να κερδίσουμε πάρα πολύ από αυτό και δεύτερον, θα έλεγα ότι αρχίζουμε πλέον να πηγαίνουμε με ένα στοχευμένο πρόγραμμα για το τί θέλουμε να κάνουμε πού, να στοχεύσουμε περιοχές και κλάδους.
Αν πετύχουμε αυτά τα δύο, φυσικά μαζί με τα βασικά πράγματα τα οποία πρέπει να υπάρχουν, που είναι ο συντονισμός με τις άλλες Αρχές κ.λπ., ώστε να έχουμε ένα στοχευμένο πρόγραμμα και κάθε Ευρώ που αυτή η χώρα επενδύει, είτε ως Κράτος είτε ως ιδιώτες, στην οικονομική διπλωματία και στην εξωστρέφεια γυρίζει πολλαπλάσια πίσω, πιάνει τον περισσότερο δυνατό τόπο, τότε νομίζω ότι όπως προχωρούν τα χρόνια θα κοιτάζουμε πίσω μας και θα βλέπουμε όλο και καλύτερα αποτελέσματα.
Πιστεύω ότι είναι στο χέρι όλων μας και στη συνέχεια, αφού ακούσουμε και τον Γενικό Γραμματέα ΔΟΣ & ΑΣ, αλλά και το γενικό Γραμματέα του Υπουργείου Περιφερειακής Ανάπτυξης, θα ήθελα–εγώ θα μείνω μαζί σας μέχρι το τέλος αυτής της Ημερίδας– να ακούσω τη γνώμη σας ώστε να μπορέσουμε να σχεδιάσουμε σύντομα τα επόμενα βήματα.
Δεσμεύομαι προσωπικά ότι τα επόμενα βήματα και οι επόμενες συναντήσεις θα γίνουν γρήγορα, γιατί πραγματικά έχουμε πάρα πολλή δουλειά μπροστά μας. Τώρα που φαίνεται να ανοίγει ο δρόμος, είναι η στιγμή να κρατήσουμε αυτό το momentum, αυτήν την ενέργεια που αρχίζει να χτίζεται.
Από την πλευρά μου, σας ευχαριστώ πολύ και εύχομαι μία καλή χρονιά και για το 2011.
31 Ιανουαρίου, 2011