Εναρκτήρια ομιλία Υπουργού Εξωτερικών, Ν. Κοτζιά, στη Σύνοδο για την Ασφάλεια και τη Σταθερότητα (Ρόδος, 8 Σεπτεμβρίου, 2016)

Θέλω να σας ευχαριστήσω που ανταποκριθήκατε στην πρόσκληση για τη συνάντηση της Ρόδου, προκειμένου να συζητήσουμε τα προβλήματα της Ανατολικής Μεσογείου. Μιας περιοχής πολέμων και ειρήνης, συνεργασίας και αντιπαράθεσης, ισχυρών διαχωριστικών γραμμών, αλλά και φιλίας.

Συμμετέχουν στη συνάντησή μας κράτη της Μέσης Ανατολής που βρίσκονται πάνω ή άμεσα δίπλα στη λεκάνη της Μεσογείου. Κράτη που αποτελούν την καρδιά του Αραβικού κόσμου. Μεσόγειος και Άραβες: ένας γάμος αιώνων. Από την άλλη συμμετέχουν κράτη-μέλη της ΕΕ που καλύπτουν την νοτιοανατολική πλευρά της Ένωσης, καθώς και κράτη της ΝΑ Ευρώπης που είναι υποψήφια μέλη της Ένωσης. Τέλος, συμμετέχει ο Πρόεδρος του Συμβουλίου των Υπουργών Εξωτερικών της ΕΕ, ο φίλος Μίροσλαβ.

Ουσιαστικά πρόκειται για την πρώτη συνάντηση νοτιοανατολικών κρατών της Ευρώπης με Αραβικά. Η Βαλκανική και η Ανατολική Μεσόγειος αποτελούν μια κοινή γεωγραφική συνέχεια. Από εδώ «περνάνε» πολλαπλά προβλήματα, δυνατότητες και ευκαιρίες: πρόσφυγες, εμπόριο, μεταφορές, οικονομικοί μετανάστες. Μας συνδέουν τόσα πολλά και μπορούμε να τα κάνουμε ακόμα περισσότερα και πιο θετικά.

Η σταθερότητα κάθε κράτους της περιοχής έχει άμεσες συνέπειες σε όλους τους άλλους. Η ασφάλεια του καθένα από εμάς είναι κομμάτι της ασφάλειας των υπολοίπων. Ζούμε σε ένα κόσμο με πολυειδείς διαδράσεις και αλληλεξαρτήσεις. Σε ένα κόσμο που κάθε ακόμα και τυχαίο γεγονός μπορεί να έχει πολλαπλές επιπτώσεις στους πολίτες μας.

Αλληλοσύνδεση και αλληλεξάρτηση αποτελούν το θεμέλιο προκειμένου να αναζητήσουμε κοινές στάσεις και κοινές λύσεις απέναντι στα προβλήματα της περιοχής. Θεμέλιο, επίσης, για την ανάληψη πρωτοβουλιών προκειμένου να δράσουμε για το κοινό μας όφελος.

Στην περιοχή μας ανταγωνίζονται σειρά δυνάμεων που έχουν τα δικά τους συμφέροντα. Ορισμένες φορές αυτά συμπίπτουν με τα δικά μας, ορισμένες φορές δεν είναι ακριβώς τα ίδια. Το ζητούμενο, όμως, είναι, όχι να προσδιορίσουμε τη στάση μας έναντι αυτών. Αντίθετα, αφετηρία μας πρέπει να είναι τα κοινά μας συμφέροντα και με βάση αυτά να κρίνουμε τη στάση των υπόλοιπων.

Θεμέλιο μιας τέτοιας συνεργασίας είναι οι πολύ καλές σχέσεις της Ελλάδας με τον αραβικό κόσμο. Σχέσεις ιστορικές, πολιτισμικές, οικονομικές. Σχέσεις εμπιστοσύνης που θέλουμε να επεκταθούν με όλη την ΝΑ Ευρώπη.

Ποιο είναι κατά τη γνώμη μου το πρώτιστο αγαθό για τη περιοχή μας; Η ειρήνη. Πρέπει να κάνουμε ό,τι είναι δυνατό για να υπάρξει ειρήνη στην περιοχή. Η ειρήνη, όμως, απαιτεί σταθερότητα. Η σταθερότητα εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τον πόλεμο ενάντια στη τρομοκρατία. Όποιος θέλει την ειρήνη πρέπει να πολεμά την τρομοκρατία. Να υπερασπίζεται τα ανθρώπινα, τα κοινωνικά, τα συμφέροντα των λαών. Να προωθεί τη διεθνή συνεργασία.

Ειρήνη σημαίνει τερματισμό της κατάστασης χάους στη Λιβύη. Η ανατροπή καθεστώτων χωρίς ουσιαστικές δίκαιες λύσεις που να την ακολουθούν κάθε άλλο παρά αποδείχτηκε σοφή. Οφείλουμε να βοηθήσουμε στην εδραίωση της εθνικής κυβέρνησης της Λιβύης. Προκειμένου να συμβεί αυτό, απαραίτητη προϋπόθεση είναι η συμπερίληψη όλων των δυνάμεων που αντιμάχονται το χάος και την τρομοκρατία.

Ειρήνη σημαίνει να σταματήσει ο πόλεμος στη Συρία, αλλά και στο Ιράκ. Να συμφωνήσουμε σε μια συνθήκη ειρήνης που θα επιτρέψει στον πληθυσμό της περιοχής να επιστρέψει στις εστίες του και να οικοδομήσει ένα μέλλον με προοπτική, προσδοκίες και ελπίδα για τον ίδιο και τα παιδιά του. Να υπάρξει ένα μεγάλο ορθολογικό πρόγραμμα ανοικοδόμησης αυτών των χωρών.

Να σταθεροποιηθούν οι περιοχές αστάθειας και να λυθεί το κουρδικό ζήτημα με τρόπο ειρηνικό και μακρόχρονο.

Ειρήνη σημαίνει να αναγνωρίσουμε το μεγάλο έργο που κάνουν η Ιορδανία και ο Λίβανος προκειμένου να θεραπευθούν οι συνέπειες των πολέμων της περιοχής για μεγάλες ομάδες πληθυσμών. Σημαίνει την οικονομική ενίσχυση των δύο αυτών κρατών, ιδιαίτερα από την ΕΕ. Στόχος είναι όχι μόνο η περίθαλψη μεγάλων πληθυσμών προσφύγων, αλλά και η δημιουργία νέων οικονομικών υποδομών και αγροτικών, παραγωγικών καθώς και βιομηχανικών ζωνών, προκειμένου να καταπολεμηθεί η ανεργία ανάμεσα σε αυτούς τους πληθυσμούς.

Ο κόσμος πρέπει να υποκλιθεί στον τρόπο αντιμετώπισης των προσφυγικών ροών από τα δύο αυτά κράτη και να τα στηρίξει. Τα δύο αυτά κράτη πληρώνουν τις επιλογές τρίτων. Οι τελευταίοι οφείλουν να αναγνωρίσουν τις ευθύνες τους και να συνδράμουν στο έργο αυτό των κρατών.

Χέρι – χέρι με την ειρήνη πηγαίνουν τα ζητήματα προστασίας του περιβάλλοντος. Της περιβαλλοντικής ασφάλειας. Η Μεσόγειος είναι ουσιαστικά μια κλειστή θάλασσα και η αντοχή της σε κάθε είδους περιβαλλοντικές επιβαρύνσεις δεν είναι απεριόριστη. Οφείλουμε να λάβουμε από κοινού μέτρα, ρυθμίσεις και προβλέψεις προκειμένου να σταματήσουμε την ανεξέλεγκτη επιβάρυνσή της από δημόσιες υπηρεσίες και ιδιώτες. Να συμβάλλουμε στη διατήρηση του εξαιρετικού κλίματος της περιοχής μας. Να διασφαλίσουμε τις καλύτερες δυνατές συνθήκες περιβαλλοντικής επιβίωσης όλων των ειδών, θαλασσίων και μη.

Προτείνω να αναπτύξουμε κοινές δράσεις, έρευνα και παραγωγή, πράσινων τεχνολογιών προστασίας του θαλάσσιου περιβάλλοντος, αλλά και της παραγωγής ενέργειας καθώς και μεταφοράς παραδοσιακών μορφών ενέργειας.

Μεγάλη σημασία για την σταθερότητα και ασφάλεια της περιοχής παίζουν τα υπόλοιπα κράτη της Β. Αφρικής και ιδιαίτερα η Αίγυπτος. Ανάλογος είναι ο ρόλος των κρατών του κόλπου. Στην σημερινή εποχή η σταθερότητα είναι η προϋπόθεση για να μπορούν να εμπεδωθούν τα ανθρώπινα δικαιώματα και να ικανοποιηθούν οι ανάγκες της νέας γενιάς.

Βορειοανατολική Αφρική, Βαλκάνια, Μέση Ανατολή, αποτελούν μια γεωστρατηγική ολότητα και συγκροτούν έναν ιδιαίτερο χώρο, αυτόν της Ανατολικής Μεσογείου και της περιφέρειάς της. Ενας χώρος που γέννησε μεγάλους πολιτισμούς, τις σημαντικότερες θρησκείες του σημερινού κόσμου. Ανέπτυξε δε για χιλιετηρίδες όσο κανείς άλλος, πέραν της Κίνας, τις επιστήμες, τα γράμματα, το εμπόριο και την παραγωγή.

Συνδεδεμένη με την ασφάλεια της Μεσογείου είναι η στρατηγική για τη θαλάσσια ασφάλεια της ΕΕ (EU Maritime Security Strategy – EUMSS) που εκπονήθηκε επί ελληνικής προεδρίας τον Ιούνιο του 2014 και άρχισε να εφαρμόζεται με το σχέδιο δράσης που εκπόνησε η Ιταλική Προεδρία τον Δεκέμβριο του 2015. Δράση που στηρίζεται στον UNCLOS.

Ειδικό ζήτημα είναι η ασφάλεια μεταφορών στην ευρύτερη περιοχή μας και η ανάπτυξη ενός σύγχρονου δικτύου μεταφορών. Το πόσο αληθινό είναι αυτό φαίνεται από τις απαιτήσεις που υπάρχουν για τη θαλάσσια ασφάλεια. Η περιοχή της Μεσογείου διακινεί το 40% των παγκόσμιων ενεργειακών αποθεμάτων και αποτελεί από τους πιο σημαντικούς κόμβους θαλάσσιας επικοινωνίας από το Σουέζ, το Χορμούς το Άντεν, μέχρι το Γιβραλτάρ. Ελλάδα και Τουρκία αποτελούν την νοτιοανατολική πτέρυγα του ΝΑΤΟ και η Κύπρος την αντίστοιχη της ΕΕ, αποτελώντας το όριο, αλλά, ταυτόχρονα, και τον κρίκο σύνδεσης των δύο υποσυστημάτων, ΝΑ Ευρώπη και Μέση Ανατολή. Είναι η περιοχή που μπορεί να δώσει ενέργεια και να διαφοροποιήσει τις πηγές φυσικού αερίου για την ΕΕ.

Ο χώρος αυτός, εμείς, έχει ιστορικά αποδείξει ότι με τη συνέργεια των πιο διαφορετικών πολιτισμών και θρησκειών είναι σε θέση να μεγαλουργήσει. Ο Ισλαμισμός δεν είναι εχθρός του χριστιανισμού, ούτε ο χριστιανισμός του Ισλάμ.

Εχθρός είναι ο φανατισμός σε κάθε θρησκεία, ακόμα και ο φανατισμός ορισμένων άθεων. Οφείλουμε όλοι μας να συμβάλουμε ακόμα περισσότερο στην κουλτούρα συνύπαρξης μεταξύ των διαφορετικών θρησκειών και στην παραπέρα ανάπτυξη του διαλόγου μεταξύ τους. Γι’ αυτό, όποιος το επιθυμεί μπορεί να συμβάλλει στην προετοιμασία της δεύτερης διεθνούς διάσκεψης για την προστασία των πολιτισμικών και θρησκευτικών κοινοτήτων στη Μέση Ανατολή που θα διοργανωθεί σε συνέχεια της πρώτης Διεθνούς Διάσκεψης που πραγματοποιήθηκε τον Οκτώβριο του 2015 στην Αθήνα.

Πορεύομαι με την πίστη ότι οι θρησκείες της περιοχής είναι βαθιά ουμανιστικές, διαπνέονται από μεγάλες αξίες και είναι φορείς αρχών. Μπορούν να συμβάλλουν στη λύση των κοινωνικών προβλημάτων και να μετατραπούν σε πηγή έμπνευσης για ένα καλύτερο αύριο και όχι για την καταστροφή του σήμερα.

Γι’ αυτό πιστεύω και προτείνω, ότι πέρα από τις συνεργασίες και συμμαχίες που ο καθένας μας έχει στην επιμέρους περιοχή, η διαμόρφωση κοινών έργων, δράσεων, προοπτικών, θα έχει θετική επίδραση για όλους μας.

Σήμερα,  οι χώρες της βαλκανικής πληρώνουν με το προσφυγικό έναν πόλεμο στον οποίο δεν συμμετέχουν. Ούτε τον ξεκινήσαμε, ούτε τον αποφασίσαμε, ούτε τον διεξάγουμε.

Το προσφυγικό και οι οικονομικοί μετανάστες είναι ένα από τα μεγαλύτερα ζητήματα του 21ου αιώνα. Εκατομμύρια άνθρωποι μετακινούνται προκειμένου να βρουν καλύτερες συνθήκες ζωής, πολλοί από αυτούς προκειμένου να διασώσουν την ίδια τη ζωή τους.

Η μεγαλύτερη ομάδα προσφύγων βρίσκεται στην Τουρκία που σηκώνει μεγάλο βάρος. Βρίσκεται, επίσης, στο Λίβανο και στην Ιορδανία. Είναι απαραίτητο να στηρίξουμε από κοινού την οικονομική ενίσχυση αυτών των δύο κρατών από τον ΟΗΕ και την ΕΕ καθώς και τη δημιουργία νέων οικονομικών δομών και βιομηχανικών ζωνών.

Προτείνω τη δημιουργία μιας κοινής ομάδας έρευνας και δράσης γύρω από το προσφυγικό. Που να συντονίζει αιτήματα και πρακτικές της περιοχής. Να είμαστε το υποκείμενο και όχι το αντικείμενο των διεθνών πολιτικών μετανάστευσης και προσφυγιάς.

Οι πρόσφυγες και οι οικονομικοί μετανάστες έχουν ανάγκες που η κάλυψή τους μπορεί μόνο να γίνει μέσα από την ανάπτυξη.

Προτείνω, να οργανώσουμε καλύτερα τον συντονισμό των αρμόδιων αρχών μας, ώστε να προταθούν, εγκριθούν και υλοποιηθούν διασυνοριακά προγράμματα ανάμεσά μας. Να υπάρξουν ειδικές περιφερειακές και ευρύτερα διεθνείς συνεργασίες σε μια ανάλογη κατεύθυνση. Να κάνουμε όπου είναι δυνατό από κοινού προτάσεις στην ΕΕ και τον ΟΗΕ, ιδιαίτερα στα πεδία όπου καταγράφονται ανθρωπιστικές κρίσεις.

Προτείνω οι χώρες που ανήκουμε στην ΕΕ να έχουμε τη δυνατότητα να προωθήσουμε κοινά σχέδια μέσω της ΕΕ, να συμβάλλουμε και να κατευθύνουμε την ΕΕ σε δράσεις και επιλογές που θα κινούνται στον πνεύμα των συζητήσεών μας, που θα υπηρετούν τους κοινούς μας στόχους.

Η περιοχή μας είναι πλούσια σε πρώτες ύλες, βιοτεχνίες, ανθρώπινο δυναμικό. Πρέπει να βρούμε ένα τρόπο να αξιοποιηθεί καλύτερα αυτό το υπάρχον δυναμικό και να προσελκύσουμε και άλλο.

Προτείνω την ενίσχυση της συνεργασίας μας, από τη συνεργασία των πανεπιστημίων και ερευνητικών μας κέντρων, μέχρι την ενίσχυση νέων μεθόδων παραγωγής και οργάνωσής της.

Αυτή η στρατηγική επιλογή μπορεί να προωθηθεί μέσω της διαμόρφωσης, εξασφάλισης και υλοποίησης κοινών περιφερειακών  και διασυνοριακών προγραμμάτων με την συνδρομή της ΕΕ και άλλων διεθνών οργανισμών. Μπορούμε και πρέπει να αποκαταστήσουμε τα οικονομικά και κοινωνικά δίκτυα ανάμεσα στις δύο περιοχές. Δίκτυα ενέργειας, πετρέλαιο, φυσικό αέριο και μεταφορικά δίκτυα. Χρειάζονται να δημιουργηθούν μεγάλες και σταθερές υποδομές διασύνδεσης των πλευρών της περιοχής μας.

Η περιοχή μας, και το γνωρίζουμε όλοι, γνωρίζει και άλλου είδους δίκτυα που συχνά με ιδιαίτερο τρόπο αξιοποιούν τις νέες δυνατότητες της παγκόσμιας οικονομίας και του συστήματος πληροφόρησης. Δίκτυα μέσω των οποίων παράνομα μετακινούνται τρομοκράτες, όπλα και άλλα εκρηκτικά υλικά, άνθρωποι και ανθρώπινα όργανα, ναρκωτικά και προϊόντα αρχαιοκαπηλίας. Η τρομοκρατία πρωτίστως, αλλά και μορφές οργανωμένου εγκλήματος απαιτούν σκληρές απαντήσεις.

Προτείνω τη συνεργασία ανάμεσα στις υπηρεσίες πληροφοριών των κρατών μας, ανταλλαγή πληροφοριών και άλλων υλικών καθώς και κοινές δράσεις της αστυνομίας μας. Θα πρέπει να σκεφτούμε καλύτερο τρόπο συντονισμού των κρατών της περιοχής μας ως προς αυτό το ζήτημα.

Ιδιαίτερα η τρομοκρατία απορρέει από πολλαπλά κοινωνικά και πολιτικά προβλήματα της περιοχής μας. Μεγάλοι λαοί δεν διαθέτουν δικό τους κράτος. Αναφέρομαι πριν από όλα στην Παλαιστίνη και στην ανάγκη δημιουργίας δύο κρατών στην Μέση Ανατολή που θα ζουν σε ειρήνη και ασφάλεια, σεβασμό της ανθρώπινης αξιοπρέπειας και του διαφορετικού, αναφέρομαι στο Ισραήλ και στην Παλαιστίνη.

Η τρομοκρατία στην περιοχή μας συνδέθηκε με την παρουσία μαζικής βίας και εξτρεμιστικές αντιλήψεις. Μάλιστα, σήμερα στην εποχή της παγκοσμιοποίησης «βρήκε» τον τρόπο και το δρόμο να διαχυθεί σε όλες τις ηπείρους. Το πλέον ανησυχητικό είναι ότι φορέας της είναι ακόμα και νέα παιδιά. Κινδυνεύουμε να χαθεί μια ολόκληρη γενιά πνιγμένη στο ψέμα, στο μίσος και στο αδιέξοδο.

Προτείνω να βρούμε τρόπους ειρηνικής συνεργασίας της νέας γενιάς όλης της περιοχής, της ανάπτυξης φιλίας και συνεργασίας, ιδιαίτερα στους τομείς του πολιτισμού, του αθλητισμού, της εκπαίδευσης. Ας αναζητήσουμε στη διήμερη συζήτησή μας μορφές τέτοιας περιφερειακής συνεργασίας που να καθιερωθούν μακρόχρονα.

Ακόμα, θα χρειαστεί να αναπτύξουμε κοινές δυνατότητες διάδοσης μηνυμάτων συνεργασίας και ειρήνης, εναλλακτικών δράσεων που να έρχονται σε αντίθεση με αυτές του μίσους και της βίας.

Οφείλουμε να κτυπήσουμε τις γενεσιουργές αιτίες του θρησκευτικού, φυλετικού, εθνικιστικού μίσους και της βίας. Να συμβάλλουμε στην ισορροπημένη κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη.

Στη διάρκεια των πολέμων στην Μέση Ανατολή, αναδείχτηκε και η ανάγκη να προστατεύσουμε το σύνολο των πολιτισμικών και θρησκευτικών κοινοτήτων της περιοχής.

Η περιοχή μας, ήταν μια περιοχή στην οποία συνυπήρξαν, συχνά πολυπολιτισμικές ή/και πολυθρησκευτικές κοινωνίες, αυτές ήταν πραγματικότητα στην περιοχή μας, ιδιαίτερα στη Μέση Ανατολή. Και σίγουρα θα επιβίωναν, αν δεν υπήρχε παρέμβαση και επεμβάσεις από τις χώρες που τώρα κουνάνε το δάκτυλό τους σε πολλά κράτη της περιοχής. Διότι ακόμα και στις περιπτώσεις που δεν υπήρχαν θεσμοί ανάλογοι ή σε πληρότητα με εκείνους της δημοκρατίας στη Δύση, οι κοινωνίες αυτές ήταν ανοικτές κοινωνίες με σεβασμό στη διαφορετικότητα. Και αυτό δεν πρέπει να χαθεί. Όποιος θέλει από εσάς μπορεί να συμμετάσχει στο παρατηρητήριο για αυτά τα θέματα που συγκροτήθηκε μετά την διεθνή διάσκεψη της Αθήνας και ήδη έχει παράγει έργο, ενώ ετοιμάζεται για τη δεύτερη διάσκεψη το φθινόπωρο του 2017. Είστε όλοι καλεσμένοι.

Κεντρική φιλοσοφία μας είναι, ότι την περιοχή μας δεν πρέπει κανείς να την αντιμετωπίζει από την οπτική μόνο του μεσανατολικού προβλήματος, αλλά και από τις δυνατότητες, τη δυναμική της.

Δυναμική που επιβεβαιώνεται από τη μεγάλη προσφορά της ως κοιτίδα ανάπτυξης πολιτισμών, γέννησης των μεγάλων μονοθεϊστικών θρησκειών, μήτρα της δημοκρατίας.

Τα προβλήματα της περιοχής δεν μπορούν να λυθούν με επεμβάσεις απέξω. Τέτοιου είδους προσπάθειες πάντα απέτυχαν. Αντίθετα επιτυχία γνώρισαν πολιτικές που την κυριότητά τους είχαν οι ίδιοι οι πολίτες και οι θεσμοί των χωρών μας. Οι δικοί μας πολίτες και θεσμοί πρέπει να οργανώσουν τη συνεργασία, το διάλογο, την σύμπραξη. Δικές τους πρέπει να είναι οι επιλογές. Επιλογές που οι τρίτοι μπορούν να συμβάλλουν στην υλοποίηση και προώθησή τους, στην υλική και πνευματική υποστήριξή τους. Όχι, όμως, αντίστροφα.

Για αυτό λέμε: όχι παρεμβάσεις στις εσωτερικές υποθέσεις οποιουδήποτε κράτους που οδηγούν συχνά σε εντάσεις. Προώθηση κουλτούρας συνεργασίας σε όλα τα επίπεδα. Αν αυτό δεν είναι άμεσα δυνατό, διαμόρφωση δικτύων συνεργασίας και άμεσων μέτρων οικοδόμησης εμπιστοσύνης σε πολλαπλούς τομείς.

Οι δράσεις μας και η ανάπτυξη περαιτέρω της συνεργασίας μας στηρίζονται στο διεθνές δίκαιο, στον ΟΗΕ, στην ΕΕ και στη συνεργασία που έχουν μεταξύ τους οι αραβικές χώρες, στους θεσμούς αυτής της συνεργασίας. Κινητήρια δύναμή μας είναι το όραμα που μπορούμε να διαμορφώσουμε εδώ στη Ρόδο από κοινού για μια Ανατολική Μεσόγειο ασφαλή και σταθερή. Περιοχή ανάπτυξης συνεργειών και ειρήνης.

Για αυτό προτείνω η συνδιάσκεψη μας να γίνει ένας μόνιμος θεσμός διαλόγου ειρήνης και ασφάλειας για όλη την περιοχή. Δεν έχουμε ανάγκη να συζητάμε μόνο για τα προβλήματα και τις συγκρούσεις. Έχουμε ανάγκη να συζητάμε για τις θετικές προοπτικές, για τη συνεργασία μας, για το πώς θέλουμε να διαμορφώσουμε το μέλλον μας.

Για αυτό στοιχείο των προτάσεών μας και τελευταία πρότασή μου είναι η Συνδιάσκεψή μας να γίνει ένας μόνιμος θεσμός διαλόγου ειρήνης και ασφάλειας για όλη την περιοχή. Να γίνει ένας θεσμός της Ρόδου, ξεκινώντας από φέτος και σας καλώ από τώρα για τον Σεπτέμβριο του χρόνου, για να έχουμε ως περιεχόμενο και ως στόχο τη συνεργασία μας τη θετική, την ανάπτυξη των δικτύων, τη διαμόρφωση κοινών οραμάτων.

Θέλω να πω εδώ ότι ακόμη και συνέργειες όπως είναι Φεστιβάλ Νεολαίας, όπως  είναι Φεστιβάλ Μουσικής, Κινηματογράφου, όπως είναι κοινές δράσεις των Πανεπιστημίων μας, των Ερευνητικών μας Κέντρων, γύρω από τα προβλήματα της περιοχής και όχι μόνο, αποτελούν στοιχεία που μπορούμε να αρχίσουμε να συζητάμε φέτος, να τα σκεφτούμε καλύτερα στη διάρκεια του χρόνου και ακόμη καλύτερα έτοιμοι του χρόνου να προωθήσουμε αυτά που θα ξεκινήσουμε φέτος.

Για άλλη μια φορά ευχαριστώ τους αγαπημένους μου συναδέλφους και εκπρόσωπους των κρατών της περιοχής. Είναι προσωπικά μεγάλη χαρά και ικανοποίηση να σας έχω γύρω μου, με τους περισσότερους από εσάς με συνδέει μια βαθιά φιλία και είναι πάντα χαρά η συνεργασία μας και οι συναντήσεις μας.

Ελπίζω να έχουμε ένα παραγωγικό διήμερο και να γνωρίσουμε και τη Ρόδο, που αποτελεί αυτό τον κόμβο, το κέντρο που συνυπάρχουν οι κόσμοι μας. Σας ευχαριστώ πάρα πολύ που ήρθατε, ευχαριστώ πάρα πολύ για την προσοχή σας.